توصیف منشور توسعه فرهنگ قرآنی
دستیابی به جامعه ای متمسک به قرآن و عترت و برخوردار از ایمان و عمل صالح، تحقق اندیشه‌های معمار بزرگ انقلاب اسلامیرضوان الله تعالی علیه و رهنمودهای مقام معظم رهبریمدظله العالی در گسترش فرهنگ حیات بخش قرآن کریم، و ارتقای ایران به کشوری توسعه یافته با هویتی اسلامی- انقلابی، در گرو عزم ملی و اراده هماهنگ مدیران ارشد نظام برای توسعه فرهنگ قرآنی است . فرهنگی که باید متأثر از قرآن و حاکم بر بینش ها، نگرش ها و رفتارهای فردی و اجتماعی بوده و در کلیه سطوح سیاست گذاری، اجرا و ارزیابی برنامه های کلان نظام جمهوری اسلامی جاری باشد. بدین منظور، منشور توسعه فرهنگ قرآنی، که مبین منویات نظام مقدس جمهوری اسلامی در مواجهه با تعالیم قرآن، در مقام علم، اعتقاد و عمل در سطح ملی و بین المللی است، پس از گذار از مراحل متعدد و ارزیابی نخبگان و کاشناسان تدوین و به عنوان نخستین سند جامع و راهبردی نظام جمهوری اسلامی ایران در حوزه قرآن کریم، در ۱۰ ماده و دو تبصره در ششصد چهل و سومین جلسه شورای عالی انقلاب فرهنگی مورخ ۸۸/۸/۲۲ به تصویب رسید. در این مقاله با تشریح نظام توسعه فرهنگ قرآنی به نقش نهادهای قرآنی مردمی در تحقق اهداف منشور پرداخته شده است.
منشور توسعه فرهنگ قرآنی در سه محور اصلی زیر تنظیم شده است:
۱. اهداف منشور
۲. سیاست‌ها و راهبردهای توسعه فرهنگ قرآنی
۳. شورای توسعه فرهنگ قرآنی
اهداف منشور توسعه فرهنگ قرآنی
اهداف منشور توسعه فرهنگ قرآنی در ماده ۲ منشور آمده است. این اهداف مشتمل بر ۸ عنوان (بند) در قالب اهداف کیفی و با توجه به سه رویکرد اساسی تنظیم شده است.
رویکرد اول: ارتقای فرهنگ جامعه در ارتباط با قرآن مجید (فرهنگ سازی قرآنی)
تعالی نگرش جامعه نسبت به قرآن مجید و تجلی فرهنگ حیات بخش قرآن در بستر فرهنگ عمومی جامعه مهم‌ترین نشانه توسعه فرهنگ قرآنی و تحقق تربیت قرآنی در گرو آن است. بر این اساس، محورهای تقویت ایمان و اعتقاد به قرآن، تعمیم و ارتقای دانش و معرفت قرآنی، انس با قرآن و معارف آن در جامعه و ترویج قرآن و آموزه های آن در عرصه‌های مختلف فرهنگ عمومی به عنوان لوازم تعالی‌بخش نگرش جامعه نسبت به قرآن مجید و تمهید تحقق تربیت قرآنی جامعه در اهداف منشور توسعه فرهنگ قرآنی آمده است.
رویکرد دوم: تقویت نقش قرآن در نظام‌سازی کشور (نظام‌سازی قرآنی)
تحقق فرهنگ قرآنی در جامعه مستلزم اصلاح و انطباق نظام‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی و خرده‌نظام‌های آن با مبانی قرآنی است. چرا که در غیر این صورت این نظام ها تاثیر طبیعی فرهنگ سازی ناشی از آموزش عمومی و تبلیغ و ترویج قرآنی را تحت الشعاع قرار خواهند داد. اگرچه موضوع نظام سازی قرآنی امری پیچیده و نیازمند مقدمات فراوانی است که دستیابی به آن را در کوتاه‌مدت مقدور نمی‌سازد اما ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است که باید حرکت به سمت آن را با اهتمام جدی آغاز کرد. در غیر این صورت، چه بسا نظام‌های موجود نه‌تنها کمکی در جهت توسعه فرهنگ قرآنی در جامعه نکند بلکه به عنوان موانع اساسی در این مسیر عمل نماید. در همین راستا، «تحقق فرهنگ قرآنی در نظام مدیریت، تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی کشور» به عنوان یکی از اهداف منشور توسعه فرهنگ قرآنی آمده است.
رویکرد سوم: ساماندهی فعالیت های قرآنی کشور
توسعه فعالیت‌های قرآنی در عرصه‌های مختلف آموزشی، پژوهشی و تبلیغی ترویجی، مقدمه ضروری و مسیر اساسی توسعه فرهنگ قرآنی در جامعه است. مطالعات وضعیت موجود، حاکی از آن است که بخش های متعدد دولتی، عمومی و مردمی دست اندرکار فعالیت های قرآنی در عرصه داخلی و خارجی هستند که ظرفیت عظیمی از امکانات مادی و انسانی را دارا می باشند اما نوعی بی سامانی، از هم گسیختگی و ناهماهنگی در این فعالیت ها وجود دارد. به نحوی که در عین خلأ تصدی مسئولیت در بسیاری از حوزه های ضروری، تداخل تصدی و مسئولیت ها در برخی حوزه ها منجر به فرسایش و ایجاد کندی و حتی وقفه در فعالیت های قرآنی بخش های مختلف شده است. ضمن آن‌که فعالیت های انجام‌شده فاقد برنامه ریزی و نظارت راهبردی است. لذا تبدیل آن به جریانی خلاق و تحول آفرین در جهت توسعه فرهنگ قرآنی در جامعه با چالش های جدی مواجه است. براین اساس، «ایجاد هماهنگی بین دستگاه های دولتی، مؤسسات و گروه های فعال غیردولتی در جهت هم‌افزایی و ارتقاء فعالیت های قرآنی در سطح ملی و بین المللی» به عنوان اولین هدف در اهداف منشور توسعه فرهنگ قرآنی آمده است.
سیاست ها و راهبردهای توسعه فرهنگ قرآنی
ماده سه منشور مشتمل بر ۱۲ بند، حاوی سیاست‌ها و راهبردهای توسعه فرهنگ قرآنی است. در این ماده، اصول و جهت گیری های حاکم بر فعالیت های همه بخش های کشور در رابطه با اجرا و تحقق اهداف منشور آمده است. این مجموعه، مبتنی بر مبانی دینی و مطالعات انجام‌شده در دهه اخیر در حوزه امور قرآنی به ویژه تحقیقات انجام شده توسط دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی در خصوص تعیین و تبیین اهداف و سیاست های توسعه فرهنگ قرآنی و راهکارهای هماهنگی و ساماندهی فعالیت‌های قرآنی و مدل‌های کلان آن و همچنین استفاده از مطالعات و کارشناسی های انجام شده توسط سازمان تبلیغات اسلامی در حوزه قرآن آموزی (در سال ۷۹ و۸۰ ) و طرح جامع قرآنی است که نتایج آن در جلسات متعدد کارشناسی بررسی و تدوین شده است. تحقق و عملیاتی شدن سیاست ها و راهبردهای توسعه فرهنگ قرآنی در برنامه های ملی و بخش فرهنگی و قرآنی کشور تضمین کننده حرکت نظام در مسیر دستیابی به اهداف منشور خواهد بود.
شورای توسعه فرهنگ قرآنی
مواد ۴ تا ۸ منشور توسعه فرهنگ قرآنی مربوط به ساختار اجرایی پیگیری تحقق اهداف، سیاست‌ها و راهبردهای منشور است که در آن به وظایف، ترکیب، جایگاه و فرآیند فعالیت شورای توسعه فرهنگ قرآنی پرداخته شده است. مهم ترین رویکردهای مؤثر در طراحی ساختار اجرایی منشور از این قرار است:
۱. تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری مشارکتی
شورای توسعه فرهنگ قرآنی، شورایی متشکل از مدیران عالی دستگاه‌های فرهنگی دولتی و عمومی و صاحب‌نظران بخش مردمی قرآنی است. کمیسیون‌های سه‌گانه و کارگروه‌های علمی شورا نیز ترکیبی از همین سه بخش خواهد بود. این ترکیب علاوه بر رسمیت بخشیدن به فعالیت‌های بخش‌های مختلف، زمینه‌های لازم برای جلب مشارکت بخش‌های فعال در حوزه‌های قرآنی را در فرآیند تدوین و تصویب مصوبات شورا و کمیسیون‌ها فراهم می‌آورد.
۲. تأمین پشتوانه حقوقی
استقرار شورای توسعه فرهنگ قرآنی در مجموعه شورای عالی انقلاب فرهنگی تأمین‌کننده مشروعیت و در عین حال مقبولیت فعالیت این شورا خواهد بود. ارتباط مستقیم شورا با رهبری نظام و حوزه‌های علمیه، عضویت مدیران اصلی نظام و دستگاه‌های فرهنگی کشور در شورای عالی و جایگاه این شورا در تعامل با مجلس شورای اسلامی و هیأت وزیران، پشتوانه‌های حقوقی و در عین حال معنوی لازم را برای به رسمیت شناخته شدن و نفوذ تصمیمات شورا در بدنه دستگاه‌ها و مجموعه فعالان قرآنی کشور فراهم می‌آورد. ضمن آن‌که تشکیلات شورای عالی انقلاب فرهنگی از ثبات نسبی برخوردار بوده و تحولات مدیریتی قوای سه‌گانه تأثیر کمتری در آن دارد. لذا شورای توسعه فرهنگی قرآنی می‌تواند به عنوان یک جایگاه راهبری با ثبات، کلیت امور قرآنی کشور را مدیریت و به وظایف خود اقدام کند. علاوه بر این، بر اساس ماده نهم منشور، مصوبات شورا برای همه نهادهای دولتی، عمومی و مردمی لازم‌الاجرا است.
۳. تقسیم کار ملی
در مدل ساختاری شورای توسعه فرهنگ قرآنی و کمیسیون‌های وابسته، نوعی تقسیم کار ملی در حوزه قرآنی صورت گرفته است. در این ساختار مدیریت عالی و راهبردی توسعه فرهنگ قرآنی در زمینه‌های فرهنگ‌سازی و نظام‌سازی قرآنی و راهبری فعالیت‌های قرآنی کشور به شورای توسعه فرهنگ قرآنی سپرده شده است که مدیریت آن بر عهده دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی است. همچنین مدیریت ستادی حوزه‌های مختلف فعالیت‌های قرآنی در قالب کمیسیون‌های شورا انجام می‌شود که با توجه به وظایف ذاتی دستگاه‌های فرهنگی کشور، مدل تقسیم کار در قالب کمیسیون های سه گانه برای آن پیش‌بینی شده است.