کارکردهای اصلی نظام توسعه فرهنگ قرآنی
تولید مضامین
در این کارکرد با استفاده از نتایج پژوهش ها گزاره های قرآنی مورد نیاز نظام تدوین و تبیین می شود به این مفهوم که مضامین قرآنی به روز و متناسب با زمان ایجاد می شود. این مضامین در حوزه های شناخت قرآن و معارف آن و وظایف فرد و جامعه نسبت به قرآن در ارتباط با حوزه‌های مختلف حیات اجتماعی انسان است. تحقق مناسب این کارکرد الزاماتی دارد که اصلی‌ترین آنها مراجعه به قرآن و حدیث به عنوان مرجع اصلی تولید معارف است. در این راستا ضروری است که در وهله اول بتوان با شناسایی منابع و مضامین قرآنی موجود، آنها را متناسب با نیازمندی‌ها و شرایط کنونی تبیین و در مرحله بعد علاوه بر توسعه و تعمیق آنها، اقدام به خلق مضامین جدید کرد.
حوزه های مفهومی مضامین قرآنی
در جدول زیر حوزه‌های مفهومی مضامین قرآنی و نمونه‌هایی از گزاره‌های آن آمده است
.JPG.aspx)
نقش نهادهای قرآنی مردمی در تولید مضامین
۱) شناسایی و انتقال نیازها
در این کارکرد علاوه بر مباحث پیش گفته در حوزه تولید دانش، موضوعِ شناسایی پرسش ها و نیازهای جامعه در حوزه مضامین قرآنی و انتقال آن به تولیدکنندگان دانش قرآنی مطرح است. تا از میان یافته های علمی پژوهشی قرآنی، مضامین مورد نیاز جامعه گزینش و ابعاد آن تبیین گردد تا در فرهنگ سازی و نظام سازی قرآنی مورد استفاده قرار گیرد.
۲) مشارکت در تولید مضامین قرآنی
ظرفیت های پژوهشی در نهادهای قرآنی مردمی که در کارکرد تولید دانش توضیح داده شد می تواند در کنار ظرفیت های دولتی و عمومی برای فرآیند علمی تولید مضامین قرآنی مورد استفاده قرار گیرد.
تولید محصولات
• تولید محصولات
در این کارکرد، مضامین قرآنی احصاشده به محصولات نرم افزاری و سخت افزاری قابل استفاده برای اقشار مختلف تبدیل می‌شود. هدف اصلی در این کارکرد، تولید محصولاتی (خدمات و کالاها) است که بتوان مضامین قرآنی را در قالب آن به مردم ارائه نمود تا تغییرات مورد انتظار از سیستم توسعه فرهنگ قرآنی در جامعه پدید آید. مرحله اول این کارکرد خلق محصولات واسط (تمهیدگر) است که در آن جوهر و ماهیت اصلی یک محصول قرآنی ایجاد می‌شود. به‌طور مثال، مضمون اصلی یک اثر سینمایی توسط نویسندگان فیلمنامه شکل می گیرد. به عبارت دیگر محصول واسط محصولی است که مخاطب آن تولید کننده محصول نهایی است.
مرحله دوم این کارکرد، تولید محصولات نهایی است که در آن ماهیت اصلی ایجادشده تبدیل به محصولی چون فیلم، کتاب، نشریه یا بسته های آموزشی و اجرایی می شود. به عبارت دیگر، محصول نهایی کالا یا خدماتی است که توسط مردم و سازمان ها قابل استفاده و اجرا خواهد بود.
محصولات نهایی قرآنی توسط نظام آموزش عمومی قرآن و نظام تبلیغی ترویجی قرآنی به مخاطبان عرضه می شود.
نقش نهادهای قرآنی مردمی در تولید محصولات:
در دو دهه گذشته عمده محصولات آموزشی در حوزه آموزش عمومی قرآنی و بخشی از محصولات تبلیغی ترویجی قرآنی توسط نهادهای قرآنی مردمی تولید شده است.
این ظرفیت در بخش مردمی وجود دارد که بتواند تامین کننده کالاها و خدمات قرآنی مورد نیاز بخش-های مختلف جامعه از جمله نیازهای بخش های دولتی و عمومی باشد. به همین منظور، تشکیل گروه های کاری برای طراحی خدمات مختلف قرآنی وتولید کالاهای قرانی مورد نیاز و راه اندازی کارگاه ها و مراکز تولید و نشر محصولات قرآنی می تواند در دستور کار موسسات قرآنی قرار گیرد.
• فرهنگ سازی قرآنی
با توجه تعاریف مختلف فرهنگ ، به نظر می رسد در یک باز تعریف کلی، فرهنگ مجموعه باورها ارزش ها و هنجارها است که حاکم بر جامعه و تعیین کننده حرکت جامعه به سمت صلاح یا فساد است.
تحقق توسعه فرهنگ قرآنی نیازمند تعالی نگرش جامعه نسبت به قرآن کریم در حوزه باور، علم و عمل است. حرکت در این مسیر و دست یابی به آن باید در نظام تعلیم و تربیت پیگیری شده و توسط نظام فرهنگی و رسانه ای تقویت گردد.
در این راستا دو زیرکارکرد اصلی برای فرهنگ سازی قرآنی وجود دارد: آموزش عمومی قرآن و تبلیغ و ترویج قرآن
فرآیند تاثیر آموزش عمومی و تبلیغ و ترویج قرآن در فرهنگ سازی قرآنی در این مدل ترسیم شده است:
آموزش عمومی قرآن
زیرکارکرد اول در فرهنگ سازی قرآنی، آموزش عمومی قرآن است.
آموزش عمومی قرآن شامل آموزش‌های مربوط به خواندن (از مصحف یا از حفظ)، درک معنا (ترجمه) و تدبر آیات قرآن(برای فهم معارف قرآن) است که در راستای ایفای وظیفه قرآنی همه مسلمانان در قرائت و تدبر قرآن به اجرا درمی آید. بنابراین، آموزش های رایج فعلی با عناوین روخوانی، روانخوانی، تجوید عمومی(درحد صحت قرائت نماز وتلاوت به شیوه ترتیل)، ترجمه و مفاهیم، حفظ، تفسیر عمومی آیات و آموزش های ویژه نونهالان که با هدف آشنایی عموم مردم مسلمان با قرآن مجید و آیات آن ارائه می شود، همگی در حوزه آموزش عمومی است.
نقش نهادهای قرآنی مردمی در توسعه آموزش عمومی قرآن:
نظام آموزش عمومی قرآن در کشور را می توان شامل سه بخش اصلی آموزش رسمی قرآن در آموزش و پرورش، آموزش عمومی قرآن توسط دستگاه های دولتی و عمومی، و آموزش عمومی قرآن در بخش های مردمی دانست.
۱) آموزش رسمی قرآن
در این حوزه، نهادهای مردمی قرآنی می توانند با تاسیس مدارس وابسته به موسسات قرآنی ایفای نقش نمایند. تجربه مدارس وابسته به مراکز دینی در قبل و بعد از انقلاب اسلامی حاکی از آن است که موفقیت این مدارس در تربیت اخلاقی و رشد علمی دانش آموزان به مراتب بیشتر از مدارس دیگر است. بنابراین توسعه مدارس وابسته به موسسات قرآنی می تواند علاوه بر استحکام بخشیدن به آموزش عمومی قرآن در فرآیند آموزش رسمی، موجب ایجاد جریانی اثربخش در حوزه تعلیم و تربیت برای نظام جمهوری اسلامی باشد.
۲) آموزش های قرآنی دستگاه های دولتی و عمومی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی بسیاری از دستگاه های دولتی و عمومی بر اساس وظیفه رسمی یا احساس وظیفه دینی، نسبت به راه اندازی برنامه های آموزش عمومی قرآن در قالب جلسات و کلاس های روخوانی، روان خوانی، حفظ، ترجمه و مفاهیم و تفسیر قرآن، برای کارکنان، خانواده های آنان و یا گروه های مختلف اقشار جامعه نموده اند. بر این اساس، بخش های قرآنی تحت عنوان دارالقرآن، کانون قرآن یا واحد قرآن در دستگاه های مختلف دولتی و عمومی شکل گرفته است که با استفاده از بودجه این دستگاه ها نسبت به اجرای برنامه آموزش قرآن اقدام نمایند. نهادهای قرآنی مردمی با توجه به تجربیات اندوخته در آموزش عمومی قرآن و حجم بالای نیروی انسانی توانمند در این حوزه می توانند به عنوان کارگزار اجرای برنامه های آموزش عمومی قرآن در دستگاه های مختلف اقدام نمایند. این واگذاری در راستای اجرای سیاست های اصل ۴۴ قانون اساسی است.
۳) آموزش عمومی قرآن در بخش های مردمی
برنامه های آموزش عمومی قرآن در نهادهای مردمی در دو قالب مجامع سنتی قرآنی و مراکز آموزش عمومی قرآنی انجام می پذیرد. بنابر اظهارات کارشناسان قرآنی سهم اصلی در آشنایی مردم با قرآن و معارف آن را جلسات و هیئات قرآنی بر عهده داشته اند که در حال حاضر بخشی از رسالت خود را به کلاس های آموزشی مراکز قرآنی سپرده اند. بنابراین توسعه مراکز مردمی آموزش قرآن و مجامع سنتی قرآنی راهبرد مهم و تاثیرگذاری در فرهنگ سازی قرآنی می باشد. برای نیل به این هدف ضروری است محتوای این برنامه های آموزشی غنی سازی شده و شبکه مدیران و مدرسان مراکز و جلسات آموزش قرآن تشکیل یابد.
۴) توسعه آموزش مجازی
بهره گیری از فناوری های اطلاعاتی برای توسعه آموزش قرآن می تواند گام موثری در افزایش قرآن آموزان ایفا نماید. این نوع آموزش به لحاظ این که محدود به مکان نیست استفاده از اساتید برجسته قرآنی در حوزه-های مختلف آموزش را برای قشر کثیری از جامعه فراهم خواهد نمود. هم اکنون مدارس مجازی آموزش قرآن کریم در کشور فعال هستند که توسعه کمی و کیفی آن ها می تواند به توسعه فرهنگ سازی قرآنی بیانجامد.
تبلیغ و ترویج قرآن
زیرکارکرد دوم در فرهنگ سازی قرآنی، تبلیغ و ترویج قرآن است. در این بخش، ابزارهای مختلف فرهنگ‌سازی در حوزه هنر و رسانه در قالب ارائه محصولات و اجرای برنامه های متنوع فرهنگی، هنری و رسانه ای مورد استفاده قرار می‌گیرد. برگزاری محافل، جشنواره ها، مسابقات، نمایش ها و نمایشگاه ها، عرضه محصولات سینمایی، سمعی و بصری، مطبوعاتی، هنری،و خدمات نشر مکتوب و الکترونیک با مضامین قرآنی مصادیق خارجی تبلیغ و ترویج قرآن است. تغییر رفتار فردی و اجتماعی جامعه بر اساس مضامین و آموزه‌های قرآنی از نتایج مستقیم تحقق این ز یرکارکرد است.
نقش نهادهای قرآنی مردمی در توسعه تبلیغ و ترویج قرآن:
فعالیت های تبلیغی ترویجی قرآنی در بخش مردمی عمدتا با استفاده از رسانه های سنتی و روش های تبلیغی مستقیم و چهره به چهره انجام شده است. برگزاری محافل تلاوت قرآن، سخنرانی های مبلغان دینی با محتوای قرآنی و برگزاری مسابقات حفظ، تلاوت و مفاهیم قرآنی به صورت حضوری و غیرحضوری بیشترین عناوین فعالیت های تبلیغی ترویجی قرآنی بخش مردمی را به خود اختصاص داده اند. در کنار این فعالیت ها بخشی از نهادهای مردمی اقدام به تولید و عرضه آثار هنری و رسانه ای برای جذب اقشار جامعه به قرآن و معارف آن و ترویج مفاهیم قرآنی نموده اند. ظرفیت و تنوع توانمندی های نیروی انسانی فعال و مرتبط با نهادهای قرآنی مردمی این امکان را فراهم می آورد که در کنار توسعه برنامه های سنتی تبلیغی-ترویجی عرضه خدمات و محصولات قرآنی با استفاده از ابزارهای جدید و به روز ارتباطات، توسعه یافته و با گسترش فعالیت های ترویجی نظیر چاپ و نشر آثار قرآنی، انتشار مطبوعات با محتوای قرآنی، راه اندازی پایگاه های اطلاع رسانی و تبلیغی قرآنی، تولید محصولات سمعی بصری و نمایشی مانند فیلم، انیمیشین، تئاتر و نرم افزارهای چندرسانه ای و توسعه اطلاع رسانی از شبکه های مخابراتی، سهم ارائه محتوای قرآنی در عرصه هنر، ارتباطات و رسانه در کشور افزایش قابل توجه یابد.
پذیرش کارگزاری برنامه های تبلیغی ترویجی قرآنی دستگاه های دولتی نظیر مسابقات، نمایشگاه ها و جشنواره-ها ظرفیت دیگری است که در نهادهای قرآنی مردمی وجود دارد و آن را باید به فعلیت رساند.
نظام سازی قرآنی
از آنجایی که مبانی اصلی نظام جمهوری اسلامی از معارف قرآنی نشأت گرفته است، برای تحقق فرهنگ قرآنی در کشور ضروری است که نظام‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و خرده‌نظام‌های آن با تأثیر‌پذیری از مفاهیم عالیه قرآنی بازطراحی و پیاده‌سازی شود. در این راستا ضروری است که بین نظام توسعه فرهنگ قرآنی و سایر نظام‌ها تبادل مفاهیم صورت پذیرد که به معنای تبادل مضامین قرآنی به‌طور مستقیم و یا از طریق محصولات می‌باشد. بدین منظور باید زیرکارکردهای اصلی زیر محقق شوند:
اولین زیرکارکرد نظام سازی، رصد سایر نظام‌ها در ارتباط با قرآن و معارف قرآنی به‌منظور شناسایی نیاز آنها و هدفمند کردن تبادل مضامین است. زیرکارکرد دوم بازتعریف و بازتولید است که در آن مضامین و یا محصولات نظام توسعه فرهنگ قرآنی به صورت قابل انطباق برای استفاده در سایر نظام‌ها برگردان و تبیین می‌شود. زیرکارکرد سوم تبادل و انتقال مضامین و محصولات قرآنی با سایر نظام‌ها است. در این زیرکارکرد می‌بایست طی یک تعامل دو طرفه، ورودی‌های قرآنی برای سایر نظام‌ها را تبیین نموده و به‌گونه‌ای که ظرفیت نهادینه‌سازی آن در نظام مورد نظر ایجاد شود اقدام به انتقال آنها کرد. انتظار می‌رود از طریق این کارکرد شرط لازم برای جهت‌گیری سایر نظام‌ها بر پایه اصول و مبانی قرآنی فراهم گردد. همچنین نتایج حاصل از تعامل این کارکرد با سایر نظام‌ها می‌تواند کارکرد تولید محصولات قرآنی را نیز جهت‌دهی کند.
فرهنگ سازی قرآنی
بخش مردمی به عنوان ناظر دلسوز نظام می تواند نسبت به رصد نظام های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی کشور با نگاه از منظر قرآن و معارف قرآنی اقدام نموده و کاستی ها و انحرافات احتمالی این نظام ها را شناسایی و از طرق مناسب به مسئولان نظام توسعه فرهنگ قرآنی انتقال دهد. علاوه بر این، با توجه به این که بخش قابل توجهی از آموزش یافتگان برنامه های قرآنی مردمی دارای تحصیلات عالیه در رشته های مختلف علمی مرتبط با نظام های اصلی کشور می باشند؛ بخش مردمی قرآنی می تواند با فراخوان این مجموعه و تشکیل هسته های علمی مشترک از صاحبنظران معارف قرآنی و علوم مختلف، بازتعریف مضامین قرآنی به زبان سایرنظام هارا در این محافل علمی انجام داده و نتیجه آن را در اختیار مسئولان قرار دهد. همچنین با تشکیل گروه های کاری مشترک میان صاحبنظران معارف قرآنی و اصحاب هنر و رسانه و تولیدکنندگان محصولات نظام های مختلف (وابسته به جامعه قرآنی)، نهادینه شده ارزش های قرآنی و زدودن ضد ارزش ها را در روند تولید کالاها و خدمات در جامعه پیگیری نماید.
در حوزه تبادل محصولات (کالاها و خدمات) با نظام های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، نهادهای قرآنی مردمی به دلیل ارتباط گسترده با بدنه جامعه و صنوف مختلف می توانند در فرهنگ سازی استفاده از محصولات متناسب با ارزش های قرآنی و کاهش استفاده از محصولات نامتناسب با این ارزش-ها تاثیرگذار باشند. این کار می تواند از طریق معرفی چهره به چهره و اصطلاحا بازاریابی شبکه ای مردمی انجام شود.
در حوزه تبادل و انتقال مضامین بازتعریف شده قرآنی به فعالان نظام های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، نهادهای قرآنی مردمی می توانند از طریق تعامل مستقیم با نهادهای صنفی هر یک از این نظام-ها یافته های تولید شده در محافل علمی مشترک صاحبنظران قرآنی و سایر رشته ها را انتقال داده و ترویج نمایند تا این مضامین به عنوان مساله هر یک از نظام های مرتبط مطرح شده و در فرآیندهای تصمیم سازی و تصمیم گیری نظام های کشور تاثیرگذار باشد.
اطلاع رسانی رسانه ای و تبادل اطلاعات با مراکز تصمیم گیری کشور نیز می تواند نقش بسزایی در فرآیند تبادل و انتقال داشته باشد.
خاتمه
آنچه در این مقاله به آن اشاره شده است بخش هایی از عناوین کلی ظرفیت های نهادهای قرآنی مردمی در اجرای منشور توسعه فرهنگ قرآنی است که تحقق آن مستلزم اتحاد و انسجام این نهادها و تشکیل شبکه به هم پیوسته نهادهای قرآنی مردمی کشور می باشد. تقویت اتحادیه به عنوان اتاق فکر و ستاد ارتباطی نهادهای قرآنی مردمی با دولت، مهم ترین مقدمه برای تحقق کارکردهای مورد اشاره توسط بخش مردمی در نظام توسعه فرهنگ قرآن است. از این رو نگارندگان تاکید دارند تا مجموعه نهادهای قرآنی مردمی در این تشکیلات مرکزی انسجام یابند.