فقه ویژه مدیران(بخش۸)
آداب امر به معروف و نهى از منکر
امر به معروف و نهى از منکر، آداب ویژهاى دارد که مراعات کردن آنها درجه تأثیرگذارى امر و نهى را بیشتر کرده، موجبات ترویج نیکىها، ریشهکنى مفاسد و هدایت مردم را فراهم مىسازد. خلوص نیّت، عامل بودن آمر و ناهى، رأفت و مهربانى، پرهیز از خودخواهى و خودستایى، مراعات مصلحت طرف مقابل، توجه به عیبهاى خود و … از جمله همین آداب است.
اینک به بیان دو مسأله در این باره مىپردازیم.
۱- آمر به معروف و ناهى از منکر در امر و نهى و مراتب انکار خود، سزاوار است که:
الف- مانند پزشک معالج دلسوز و پدرى مهربان، مصلحت افراد را مراعات کند.
ب- انکارش، لطف و رحمت (خاص براى شخص خلافکار و عام براى امّت) باشد.
ج- نیّت خود را فقط براى رضاى خداوند بزرگ خالص کند.
د- امر و نهى خود را از آلودگىهاى هواهاى نفسانى و اظهار بزرگى خالص نماید.
ه- خود را منزّه و برتر از گناهکار نبیند؛ زیرا چه بسا شخص گناهکار داراى صفات و اعمال نیکى بوده و به همین جهت نزد خداوند محبوبتر باشد، هر چند که گناه او مورد بغض خداوند است و چه بسا آمر و ناهى عکس او باشد.
۲- از بزرگترین مصادیق امر به معروف و نهى از منکر، شریفترین، دقیقترین، مؤثرترین و دلنشینترین آن در قلبها آن است که عهدهدار امر به معروف و نهى از منکر، خود آراسته به نیکىها- اعم از واجب و مستحب- بوده، از بدىها- گناهان و حتى مکروهات- برکنار و داراى اخلاق پیامبران و روحانیون [اهل معنویت] باشد و از اخلاق نادانان و اهل دنیا منزّه باشد، تا جایى که با عمل و رفتارش مردم را به نیکىها ترغیب کند و از بدىها باز دارد و مردم از وى پیروى کنند، بخصوص اگر ارشاد کننده از علماى دین و رؤساى مذهب باشد؛ چرا که اگر خداى نکرده برخلاف این باشد و مردم ببینند که عالم مدّعىِ جانشینى پیامبران و پیشوایى امت، به آنچه مىگوید عمل نمىکند، موجب تضعیف عقیده آنها مىگردد و جرأتشان را بر ارتکاب گناهان و بدگمانىشان را به پیشینیانِ صالح افزون مىسازد.
بنابراین، بر علما و به ویژه رؤساى مذهب است که از مواضع تهمت بپرهیزند که بزرگترین موضع تهمت، تقرّب جستن به سلاطین و رؤساى ستمکار است.
از کجا آغاز کنیم؟
امر به معروف و نهى از منکر، فعالیت گستردهاى است که مرز نمىشناسد و در صورت فراهم شدن شرایط آن باید نسبت به همه انجام گیرد. از این رو، چنانکه گفتیم آمر و ناهى لزومى ندارد که «عادل» باشد و همچنین در آمر و ناهى شرط نیست که خود به آنچه امر مىکند «عامل» و نسبت به آنچه نهى مىکند «تارک» باشد. ولى ادب امر به معروف و نهى از منکر اقتضا مىکند که انسان، در امر و نهى از راهش وارد شود، تا امر و نهى او در دیگران مؤثرتر و دلنشینتر باشد. بنابراین، اگر آمر و ناهى به ترتیب زیر وارد شود شایستهتر خواهد بود.
۱- اصلاح خود
مقتضاى ادب امر و نهى این است که آمر و ناهى در قدم نخست به اصلاح خود بپردازد. پس از آن به امر و نهى دیگران اقدام نماید. چنانکه امیر مؤمنان علیه السلام مىفرماید:
«وَانْهَوْا غَیْرَکُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تَناهَوا عَنْهُ، فَانَّما امِرْتُمْ بِالنَّهْىِ بَعْدَ التَّناهى»
دیگران را نهى از منکر کنید و خود نیز از آن بپرهیزید؛ زیرا شما پس از اجتناب خود (از منکر) به نهى از منکر مأمور شدهاید.
۲- اصلاح خانواده و نزدیکان
شایسته است که آمر و ناهى پس از اصلاح خود، امر و نهى خود را از خانواده و نزدیکان خود شروع کند. در آیهاى از قرآن کریم مىخوانیم:
«یا ایُّهَا الَّذینَ امَنُوا قُوا انْفُسَکُمْ وَ اهْلیکُمْ ناراً»
اى کسانى که ایمان آوردهاید! خود و خانوادهتان را از آتش جهنّم حفظ کنید.
در روایت است که وقتى این آیه شریف نازل شد، یکى از مسلمانان مىگریست و مىگفت:
من از حفظ و نجات خود عاجزم، چگونه خانوادهام را از آتش جهنم حفظ کنم؟ رسول خدا صلى الله علیه و آله به او فرمود:
آنچه را براى خود مىخواهى، به آنها امر کن و آنچه را که از خود دور مىدارى آنها را نیز از آن نهى کن.
در روایتى دیگر ابو بصیر از امام صادق علیه السلام پرسید: چگونه مىتوانم طبق این آیه، خانوادهام را از آتش حفظ کنم؟ حضرت پاسخ داد:
آنها را به اوامر الهى فراخوان و از نواهىاش باز دار. در این صورت اگر از تو اطاعت کردند آنها را حفظ کردهاى و اگر اعتنایى به امر و نهى تو نکردند، تکلیف خود را نسبت به آنان انجام دادهاى.
در اینجا به بعضى از استفتاءاتى که درباره امر و نهى خانواده و نزدیکان از محضر امام خمینى قدس سره شده، مىپردازیم.
۱- … همسرم زیاد به مسائل دینى اهمیّت نمىدهد و بعضى اوقات پس از خیلى سر و صدا یک دفعه نماز مىخواند و چند دفعه نمىخواند … وظیفه من چیست؟ آیا خوردن غذایى که او درست مىکند از نظر شرعى جایز است؟ آیا در این مورد، در روز قیامت، من مسؤول نیستم؟ آیا در اثر بىتوجهى او به دین، باید او را طلاق داد؟
جواب- اگر منکر خدا یا رسول یا یکى از ضروریات دین نیست پاک است و باید او را امر به معروف کنید و اگر مؤثر نباشد شما معذور هستید و لازم نیست طلاق دهید و اختیار طلاق در دست خود شماست.
۲- اگر زنى در زندگى اوّلًا اطاعت از شوهر نکرد. ثانیاً براى شوهرش ارزش قائل نبود. ثالثاً اسرار زندگى را در همه جا فاش نمود. رابعاً در زندگى مرتب دروغ گفت تکلیف مرد از نظر شرعى با چنین زنى چیست؟
جواب- باید او را امر به معروف و نهى از منکر نمایید.
۳- زنى که به مسائل شرعى مثل نماز و دیگر مسائل بىاهمیت باشد. بخصوص نماز صبح را هیچگاه بپا نمىدارد، وظیفه شرعى شوهر او چیست؟
جواب- باید او را امر به معروف نمایید و به خواندن نماز وادارش کنید.
۴- … پدرى دارم که خوش اخلاق نیست … در حق خانواده خود ظلم روا مىدارد و …
نمىدانم چه کنم؟
جواب- حفظ احترام والدین و مراعات ادب در صحبت با آنان لازم است و در موارد لزوم امر به معروف و نهى از منکر، اگر مأیوس از تأثیر باشید تکلیف ساقط است.
۵- آیا انسان مىتواند از نظر شرعى با خویشاوندانى که بىتقوا و بىنماز و ضد انقلاباند از قبیل پدر، مادر، خواهر و غیره قطع رحم نماید؟
جواب- قطع رحم جایز نیست، ولى باید آنها را با مراعات موازین، امر به معروف و نهى از منکر نمایند.
۶- اگر ارحام انسان مرتکب فسق علنى شوند بهطورى که معاشرت با آنها انسان را نیز در معرض گناه قرار دهد، آیا باز هم معاشرت با آنان واجب است؟
جواب- باید سعى کند در گناه واقع نشود، بلکه آنان را ارشاد نماید.
۷- بنده داراى چهار پسر عمو و یک دختر عمو مىباشم که بهطور کلى اهل عبادت نیستند که هیچ، اکثر درآمد آنها از قمار و خرید و فروش مواد مخدّر مىباشد و به مقدّسات مکتب من نیز توهین مىکنند و … آیا من مىتوانم با ایشان آمد و رفت نمایم؟
جواب- قطع رحم نکنید و تا مىتوانید آنها را ارشاد نمایید.
۸- اگر یکى از اقوام انسان مبادرت به ارتکاب معصیت کند و نسبت به آن لاابالى باشد، تکلیف ما نسبت به رابطه با او چیست؟
جواب- اگر احتمال بدهید که ترک معاشرت با او موقتاً، موجب خوددارى او از ارتکاب معصیت مىشود به عنوان امر به معروف و نهى از منکر واجب است و در غیر این صورت قطع رحم جایز نیست.
پرسش
۱- آداب امر به معروف و نهى از منکر را بیان کنید.
۲- یکى از بزرگترین مصادیق امر به معروف و نهى از منکر را که بسیار مؤثر و دلنشین است، بنویسید.
۳- امر به معروف و نهى از منکر را از کجا باید شروع کرد؟
۴- انسان در امر به معروف و نهى از منکر، نسبت به خانواده و نزدیکان چه وظیفهاى دارد؟
۵- قطع رحم نسبت به خویشاوندان بىتقوا و بىنماز چه حکمى دارد؟
منبع: موسسه قرآنی تسنیم لنجان