فقه ویژه مدیران(بخش ۲)
امر به معروف و نهى از منکر
هر عملى که عقل و شرع آن را نیکو مىشمارد، «معروف» و هر عملى که در دین مقدس اسلام به نیکى شناخته نشده، محکوم به زشتى باشد و عقل نیز آن را زشت و ناروا بشمارد، «منکر» نامیده مىشود. راغب مىنویسد:
«معروف هر کارى است که عقل یا شرع نیکى آن را تأیید کند و منکر هر عملى است که خردهاى سالم به زشتى آن قضاوت کنند و یا اسلام به زشتى آن حکم کند.»
بنابراین هر عملى که از دیدگاه عقل و شرع، پسندیده و مورد قبول باشد زیر مجموعه معروف و هر کارى که ناپسند و زشت باشد در محدوده منکر قرار مىگیرد.
در این بخش از کتاب به احکام امر به معروف و نهى از منکر خواهیم پرداخت.
اهمیت، ضرورت و اقسام
امر به معروف و نهى از منکر از عالىترین و والاترین واجبات است که سایر واجبات دینى هم به سبب آن دو استوار مىگردد. وجوب امر به معروف و نهى از منکر از ضروریات دین است و در قرآن و اخبار نسبت به آن دو تأکید فراوان شده است. در آیهاى از قرآن مىخوانیم:
«وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ امَّهٌ یَدْعُونَ الَى الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»
باید از میان شما جمعى دعوت به نیکى، و امر به معروف و نهى از منکر کنند! و آنها همان رستگارانند.
در آیه دیگر مىخوانیم:
«کُنْتُمْ خَیْرَ امَّهٍ اخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ …»
شما بهترین امت براى انسانها هستید؛ (چه اینکه) امر به معروف و نهى از منکر مىکنید ….
از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله روایت شده که فرمود:
«لا تَزالُ امَّتى بِخَیْرٍ ما امَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ، فَاذا لَمْ یَفْعَلُوا ذلِکَ نُزِعَتْ مِنْهُمُ الْبَرَکاتُ وَ سُلِّطَ بَعْضُهُمْ عَلى بَعْضٍ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ ناصِرٌ فِى الْارْضِ وَ لا فِى السَّماءِ»
امت من همواره در خیر و خوشى خواهند بود، مادامى که امر به معروف و نهى از منکر کنند و همدیگر را بر کار نیک یارى رسانند و آنگاه که چنین نکنند برکات الهى از آنان سلب مىشود و بعضى بر بعض دیگر تسلط مىیابند و دیگر در زمین و آسمان یاورى نخواهند داشت.
انواع امر به معروف و نهى از منکر
امر به معروف و نهى از منکر از نظر حکم تکلیفى و مقام اجرا به انواعى تقسیم مىشود:
الف- از نظر حکم تکلیفى
۱- واجب: امر به کارهایى که عقل و شرع به وجوب آن حکم مىکنند و همچنین نهى از اعمالى که از نظر عقل زشت بوده، یا از نظر شرع حرام باشد، واجب است.
۲- مستحب: امر به کارهاى مستحب و نهى از اعمال مکروه، مستحب است.
ب- از نظر اجرا
۱- فردى: در این نوع از امر و نهى، هر فرد به هنگام مواجهه با منکر یا ترک معروف، با اجتماع شرایطى که خواهد آمد، موظف است امر به معروف و نهى از منکر کند.
۲- گروهى: هرگاه برپایى واجب یا ریشهکنى منکر به اجتماع گروهى از افراد متوقف باشد و کار فردى مؤثر واقع نشود، لازم است امر به معروف و نهى از منکر به صورت گروهى- و اجتماع تعدادى از افراد به قدر کفایت- انجام گیرد.
۳- دولتى: در زمان وجود حکومت اسلامى، در همه مواردى که نهى از منکر به تصرف در جان و مال فاعل منکر توقف دارد و به برخورد فیزیکى منجر مىشود، امر و نهى به دولت و مسؤولان مربوط مانند نیروهاى انتظامى و دستگاه قضایى موکول مىشود.
گروهى از فقها و از جمله حضرت امام قدس سره امر به معروف و نهى از منکر را واجب کفایى مىدانند؛ به این معنا که اگر بعضى از مکلفین به آن قیام کنند از دیگران ساقط است و اگر اقامه معروف و جلوگیرى از منکر موقوف بر اجتماع جمعى از مکلفین باشد، واجب است اجتماع کنند.
گروهى دیگر نیز آن را واجب عینى دانستهاند.
احکام امر و نهى واجب
۱- اگر اقامه واجبى، یا ریشه کن کردن منکرى (در جامعه)، متوقف بر این باشد که عدهاى با هم در امر یا نهى اجتماع نمایند، با اقدام بعضى از آنان، وجوب ساقط نمىشود و باید در این جهت به مقدار کافى اجتماع کنند.
۲- اگر عدهاى- کمتر از مقدار کفایت- قیام کنند و بقیه با آنان همراهى ننمایند و جمع کردن بقیه نیز ممکن نباشد، واجب ساقط مىشود و گناه آن برعهده تخلف کنندگان باقى می ماند.
۳- اگر شخص یا اشخاصى به وظیفه خود قیام کنند، ولى اثر نکند، امّا دیگرى یا دیگران احتمال تأثیر بدهند، با اجتماع شرایط بر آنان واجب مىباشد.
۴- اگر شخصى قطع یا اطمینان پیدا کند که دیگرى (براى انجام این وظیفه) بپا خاسته، بر او واجب نیست بپاخیزد، ولى اگر خلاف قطعش آشکار شود، بر او واجب مىشود. و همچنین اگر قطع یا اطمینان پیدا کند که کسى که بپا خاسته، کفایت مىکند، (دیگر) بر او واجب نمىباشد، و اگر خلاف آن آشکار شود، واجب است.
۵- احتمال یا گمان به اینکه دیگرى قیام نموده، یا کسى که قیام نموده کفایت مىکند کافى نیست؛ بلکه با احتمال دادن یا گمان داشتن نیز بر او واجب است؛ ولى اگر بیّنه (شهادت دو عادل) قائم شود کفایت مىکند.
۶- اگر برپا داشتن واجب یا بر کندن منکرى متوقف بر ارتکاب حرام یا ترک واجبى باشد ظاهر آن است که باید ملاحظه اهمیت را نماید.
۷- بیان کردن حکم شرعى یا مفاسد ترک واجب و انجام حرام، در سقوط واجب کفایت نمىکند؛ مگر اینکه عرف از بیان آنها با قراین، امر و یا نهى بفهمد، یا مقصود از امر و نهى که انجام واجب و ترک منکر است، با بیان آنها حاصل شود. بلکه ظاهر آن است که اگر به خاطر قرینه خاصى طرف از بیان آنها امر و نهى را بفهمد کفایت مىکند، اگرچه عرف از آن امر و نهى نفهمد.
۸- گفتن عبارتى مانند: «خدا تو را به نماز فرمان داده، یا تو را از خوردن شراب نهى کرده است.» کفایت نمىکند، مگر اینکه مقصود از امر و نهى حاصل شود، بلکه باید دستور بدهد: «نماز بخوان»، یا «شراب نخور» و عبارتهایى از این قبیل که مفید امر و نهى است.
۹- در امر و نهى، قصد قربت و اخلاص، شرط نیست. این دو، واجب توصّلى شمرده مىشوند، تا فساد ریشه کن شده و واجبات برپا گردد؛ البته اگر امر و نهى کننده قصد قربت و اخلاص هم داشته باشد به خاطر آن پاداش خواهد گرفت.
پرسش
۱- معروف و منکر را تعریف کنید.
۲- اهمیت امر به معروف و نهى از منکر را با ذکر آیهاى توضیح دهید.
۳- انواع امر به معروف و نهى از منکر را بیان کنید.
۴- در مواردى که نهى از منکر به تصرف در جان و مال افراد بستگى دارد، اجراى آن به عهده کیست؟
۵- منظور از کفایى بودن وجوب امر به معروف و نهى از منکر چیست؟
منبع: موسسه قرآنی تسنیم لنجان