فقه ویژه مدیران۳

فقه ویژه مدیران(بخش۳)

شرایط امر به معروف و نهى از منکر

۱- شناخت معروف و منکر (علم)

   کسى که امر به معروف و نهى از منکر مى‏کند، باید بداند آنچه شخص مکلّف به جا نمى‏آورد واجب است به جا آورد و آنچه به جا مى‏آورد باید ترک کند. بنابراین، امر و نهى بر کسى که معروف و منکر را نمى‏شناسد، واجب نیست.

گستره و مصادیق معروف و منکر

   معروف و منکر دایره بسیار وسیعى دارد و همه تعالیم اعتقادى، اخلاقى، عبادى، سیاسى، اقتصادى و اجتماعى اسلام را شامل مى‏شود.

   اسلام چون نخواسته است، موضوع امر به معروف و نهى از منکر را به امور معین مثل عبادات، معاملات، اخلاقیات، محیط خانوادگى و … محدود کند از کلمه عام «معروف» یعنى هر کار خیر و نیک و نقطه مقابلش «منکر» یعنى هر کار زشت استفاده کرده است.

   مصادیق معروف‏هاى قابل توجه عبارتند از: ایمان به مبدأ و معاد، نماز و روزه، خمس و زکات، نیکى به پدر و مادر، صله رحم، اطاعت از رهبرى، وجدان کار و انضباط اجتماعى و اقتصادى، حضور در صحنه و حفظ دستاوردهاى انقلاب اسلامى، احترام به قوانین و مقررات، دقت در حفظ بیت‏المال و ….

   مصادیق منکرات قابل توجه نیز عبارتند از: بى‏ایمانى، غیبت، تهمت، شایعه پراکنى، سهل انگارى در اداى واجبات، ترویج فساد و ابتذال فرهنگى، اسراف و تبذیر، خیانت، قانون شکنى، تخلف از قوانین و مقررات، تضعیف نظام اسلامى، سهل انگارى در انجام وظیفه، رشوه‏خوارى، پارتى بازى، نداشتن تعهد کارى، سوء استفاده از موقعیت و ….

   مقام معظم رهبرى حضرت آیت‏الله خامنه‏اى در ترسیم دایره منکرات مى‏فرماید:

   منکرات، هم اخلاقى، هم سیاسى و هم اقتصادى است … تخلف‏ها تنها تخلف‏هاى فردى نیست.

   بالاترین تخلف‏ها، تخلف‏ها و جرائمى است که پایه‏هاى نظام را سست مى‏کند؛ نا امید کردن مردم، مأیوس کردن دل‏هاى امیدوار، کج نشان دادن راه راست، گمراه کردن انسان‏هاى مؤمن و با اخلاص، سوء استفاده کردن از اوضاع و احوال گوناگون در جامعه اسلامى، کمک کردن به دشمن، مخالفت کردن با احکام اسلامى و پیاده شدن مقررات اسلام، تلاش براى به فساد کشاندن نسل مؤمن، منکرهاى مهم است.

ضرورت فراگیرى نحوه اجرا

   آمر و ناهى براى این‏که در امر و نهى‏خود، مرتکب منکرنشود، واجب است امور زیر را بیاموزد:

۱- شرایط امر به معروف و نهى از منکر

۲- موارد واجب بودن و نبودن امر و نهى‏

۳- موارد جایز بودن و نبودن امر و نهى.

احکام مربوط به شناخت معروف و منکر

۱- در شناخت معروف و منکر فرقى بین «یقین»، «راه‏هاى معتبر اجتهادى» و «تقلید» وجود ندارد. از این رو، انسان از هر یک از راه‏هاى یاد شده معروف و منکر را بشناسد، امر به معروف و نهى از منکر بر او واجب مى‏شود. بنابراین؛ امر و نهى در موارد زیر واجب است:

الف- اگر یقین کند که عملى، واجب یا حرام است.

ب- اگر از راه‏هاى معتبر اجتهادى واجب یا حرام بودن عملى را به دست آورد.

ج- اگر دو نفر از مجتهدى تقلید کنند که قائل به وجوب عینى نماز جمعه است و یکى از آن‏ها نماز جمعه را ترک کند، بر دیگرى واجب است او را به خواندنش امر کند، همچنین اگر مجتهد آن‏ها نوشیدن آب انگورى را که با آتش جوشیده، حرام بداند، در عین حال یکى مرتکب آن شود، بر دیگرى واجب است او را نهى کند.

۲- اگر مسأله مورد اختلاف باشد و انسان احتمال دهد که رأى یا تقلید فاعل یا تارک با رأى یا تقلید او مخالف است و آنچه انجام داده، نزدش جایز بوده است، در این صورت امر و نهى واجب نبوده بلکه جایز نیست، تا چه رسد به این‏که نسبت به این اختلاف علم داشته باشد.

۳- اگر مسأله، مورد اختلاف نباشد، ولى احتمال دهد که شخص مرتکب، حکم مسأله را نمى‏دانسته، در این صورت امر و نهى او واجب است «۳»، به ویژه اگر (در ندانستن حکم) مقصّر باشد و مطابق احتیاط است که اول او را به حکم مسأله ارشاد کند، سپس در صورت اصرار به آن، او را نهى از منکر نماید، به ویژه اگر (جاهل) قاصر باشد.

۴- اگر انجام دهنده منکر، حکم الهى را مى‏داند، ولى جاهل به موضوع است و به گناه بودن مورد خاصى که بدان اشتغال دارد، توجه ندارد، در این‏جا نهى کردن و آگاه کردن او به موضوع واجب نیست مگر آن‏که عمل از چیزهایى باشد که شارع مقدس، اهمیت زیادى به آن مى‏دهد مانند کشتن انسان بى‏گناه که در این صورت نهى از منکر واجب است.

۵- احتمال تأثیر

منظور از «احتمال تأثیر» آن است که آمر و ناهى احتمال دهد، امر او در تارک معروف، اثر کرده، او را به طرف نیکى سوق مى‏دهد و نهى او در فاعل منکر، اثر کرده، او را از ارتکاب خلاف‏ باز مى‏دارد. بنابراین، اگر بداند یا مطمئن باشد که امر و نهى او تأثیر نمى‏گذارد، تکلیفى ندارد.

روش‏هاى امر و نهى‏

   بر آمر و ناهى لازم است که روش‏هاى امر و نهى را بیاموزد و شایسته نیست که به بهانه عدم تأثیر، از زیر بار مسؤولیت، شانه خالى کند. برخى از روش‏هاى امر و نهى عبارتند از:

۱- خواهش و موعظه: اگر آمر و ناهى بداند که امر و نهى او تنها با «خواهش و موعظه» تأثیر مى‏گذارد، باید از این روش استفاده کند.

۲- تکرار: اگر بداند، یا احتمال دهد که امر و نهى او با «تکرار» تأثیر خواهد داشت، باید امر و نهى را تکرار کند.

۳- استفاده از افراد داراى صلاحیت: اگر بداند که امر به معروف خودش در موردى اثر ندارد، ولى امر کردن شخص دیگر در او تأثیر مى‏کند، واجب است به او امر کند و از او بخواهد که در آن مورد امر به معروف کند. البته در صورتى که سایر شرایط، وجود داشته باشد.

۴- امر و نهى علنى: اگر بداند، یا احتمال دهد که نهى او تنها در حضور جمع تأثیر مى‏گذارد. چنانچه فاعل منکر، متجاهر بوده و آشکارا خلاف کرده باشد، امر و نهى او به صورت علنى جایز، بلکه واجب است، ولى اگر متجاهر نباشد، وجوب بلکه جواز امر و نهى (به صورت علنى) مورد اشکال است.

۵- اهمّ و مهمّ و دفع افسد به فاسد: اگر تأثیر امر و نهى، بر ارتکاب حرام، یا ترک واجب، متوقف باشد، جایز نیست و وجوب، ساقط است، مگر آن‏که مسأله از امور بسیار مهمى باشد که شارع مقدّس به تخلّف از آن راضى نباشد مثل قتل انسان بى‏گناه، ولى آنچه را براى نهى از قتل مرتکب مى‏شود بدین اهمیت نباشد، مثل این‏که براى جلوگیرى از قتل انسانى، لازم باشد وارد خانه دیگران شود.

۶- کنایه‏گویى (به در بگو دیوار بشنود): اگر بداند که امر و نهى او نسبت به کسى که معروف را ترک کرده و یا مرتکب منکر شده، تأثیرى ندارد؛ امّا نسبت به شخص دیگر- به شرطى که روى سخن با او نباشد- مؤثر واقع مى‏شود، واجب است به انگیزه تأثیر در شخص دوم، سخن خود را به اوّلى متوجّه سازد.

احکام مربوط به احتمال تأثیر

۱- وجوب امر به معروف و نهى از منکر، با گمان به تأثیر نداشتن، ساقط نمى‏شود، هر چند این گمان، قوى باشد. بنابراین، با احتمال مورد توجه در نزد عقلا، امر و نهى واجب مى‏شود.

۲- اگر بداند که امر و نهى او هم اکنون مؤثر نیست، ولى مى‏داند یا احتمال مى‏دهد که اگر او را امر یا نهى کند، نسبت به آینده مؤثر خواهد بود، امر و نهى واجب است.

۳- اگر مى‏داند نهى از منکر نه تنها باعث ترک منکر نمى‏شود، بلکه موجب اصرار بیشتر بر گناه مى‏شود و مى‏داند که با «امر به منکر» او منکر را ترک مى‏کند، لازم است به جاى نهى از منکر، امر به منکر کند.

سؤال- کسى که مى‏خواهد شخصى را امر به معروف و نهى از منکر نماید، آیا باید قدرت بر آن را داشته باشد؟ در چه زمانى امر به معروف و نهى از منکر بر او واجب مى‏شود؟

جواب- آمر به معروف و نهى کننده از منکر باید عالم به معروف و منکر باشد و همچنین بداند که فاعل منکر هم به آن علم دارد و در عین حال عمداً و بدون عذر شرعى مرتکب آن مى‏شود، و زمانى اقدام به امر و نهى واجب مى‏شود که احتمال تأثیر امر به معروف و نهى از منکر در مورد آن شخص داده شود و ضررى براى خود او نداشته باشد و در این مورد باید تناسب بین ضرر احتمالى و اهمیّت معروفى که به آن امر مى‏نماید یا منکرى که از آن نهى‏ مى‏کند را ملاحظه نماید. در غیر این صورت امر به معروف و نهى از منکر بر او واجب نیست.

پرسش‏

۱- منظور از شرط شناخت معروف و منکر چیست؟

۲- چهار نمونه از معروف و منکر قابل توجه را نام ببرید.

۳- آمر و ناهى، چه امورى را باید فرا گیرد، تا در امر و نهى خود مرتکب منکر نشود؟

۴- امر و نهى کسى که جاهل به موضوع و یا حکم است، چه حکمى دارد؟

۵- روش‏هاى امر و نهى را نام ببرید.

منبع: موسسه قرآنی تسنیم لنجان

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

یک عنوان را درج کنید * Time limit is exhausted. Please reload the CAPTCHA.