کارکردهای پشتیبانی نظام توسعه فرهنگ قرآنی
تولیت
تعریف: تولیت را می توان یکی از کارکردهای مشترک پشتیبانی در نظام های مختلف دانست. راهبری اجزای مختلف و نظارت بر کارکردهای مختلف یک نظام در کنار مدیریت ساختاری و هدایت بازیگران آن نظام از ملزومات اساسی موفقیت یک نظام در تحقق انتظارات ذینفعان آن است. به طور کلی این وظیفه در یک نظام، ذیل کارکردی با عنوان تولیت انجام می پذیرد؛ اگر چه حدود و ثغور این کارکرد در هر نظام متفاوت است. در نظام توسعه فرهنگ قرآنی می توان این کارکرد را شامل سه زیرکارکرد سیاست گذاری، هماهنگی و تسهیل، و همچنین نظارت وارزیابی دانست.
• سیاست گذاری
تعریف: سیاست گذاری به صورت فرآیندی تعریف می شود که به واسطه آن دولت (حاکمیت) به منظور ارائه پیامدهای از پیش تعیین شده (تغییرات مطلوب در دنیای واقعی)، به مداخله در فضای جامعه مبادرت می‌ورزد. سیاست گذاری شامل سه بخش تدوین پیش‌نویس سیاست‌ها، تصویب و در نهایت تنظیم است.
نقش نهادهای قرآنی مردمی در سیاست گذاری:
سیاست گذاری را می توان به دو حوزه تصمیم سازی و تصمیم گیری تقسیم کرد. حضور سه نفر از صاحبنظران موسسات آموزشی، پژوهشی و تبلیغی ترویجی قرآنی مردمی در جلسات شورای تخصصی توسعه فرهنگ قرآنی نشان دهنده نقش موثر نهادهای قرآنی مردمی در سطح تصمیم گیری است. با توجه به بافت اعضای جلسه شورا و عدم ورود مستقیم مدیران ارشد فرهنگی کشور به مباحث کارشناسی قرآنی چنانچه این صاحبنظران از میان افراد برجسته انتخاب شوند دیدگاه های آنان می تواند تاثیر زیادی در کیفیت بخشی به تصمیمات شورا داشته باشد.
در حوزه تصمیم سازی، ارتباط نزدیک و تنگاتنگ موسسات و تشکل های قرآنی از طریق اتحادیه تشکل های قرآنی با دبیرخانه شورای توسعه فرهنگ قرآنی و کمیسیون های وابسته آن می تواند زمینه حضور کارشناسی صاحبنظران مردمی در بخش های تصمیم سازی این شورا را فراهم کند.
• تنظیم
تعریف: بکارگیری مجموعه گوناگونی از ابزارها از جمله وضع قوانین، اعمال استانداردها، برقراری رویه‌ها و تعیین حدود برای اعمال دخالت در حقوق و مسئولیت‌های بخش‌های مختلف (مردم و سازمان‌ها) میباشد که هدف آن جهت‌دهی به فعالیت ها به گونه‌ای است که در نهایت منجر به تحقق سیاست‌ها گردد.
نقش نهادهای قرآنی مردمی در تنظیم:
حضور کارشناسان و صاحبنظران قرآنی برجسته موسسات و تشکل های قرآنی مردمی در فرآیندهای تصمیم سازی و تصمیم گیری شورای توسعه فرهنگ قرآنی و کمیسیون های وابسته و انتقال تجربه صف امور قرآنی به ستاد تصمیم گیری می تواند تاثیر بسزایی در متناسب سازی ضوابط مصوب امور قرآنی، بویژه ضوابط مربوط به فعالیت های قرآنی مردمی با واقعیت های خارجی این حوزه داشته باشد.
• هماهنگی و تسهیل
تعریف: مجموعه‌ای از اقدامات غیرالزام‌آور و عموما انگیزشی از جمله آموزش، ظرفیت‌سازی، ایجاد مشوق و آگاهی‌رسانی که به منظور تسریع در رفع موانع و تحریک محرک‌ها صورت می‌پذیرد.
ایجاد هماهنگی و تسهیل در دو سطح مدیریت روابط بین بخشی (نظام توسعه فرهنگ قرآنی با دیگر نظام ها) و مدیریت روابط درون بخشی (اجزای درونی نظام) به‌ویژه از روش‌هایی چون آگاهی‌بخشی، ظرفیت‌سازی و تسریع انجام می‌پذیرد.
نقش نهادهای قرآنی مردمی در هماهنگی و تسهیل:
نقش بخش مردمی قرآنی در این کارکرد، فضاسازی فرهنگی در بین مردم و فعالان قرآنی کشور برای اجرای سیاست ها و ضوابط مصوب شورای توسعه فرهنگ قرآنی است. یعنی بخش مردمی می تواند با تبیین پشتوانه های نظری و عملی سیاست ها و ضوابط مصوب در بدنه موسسات، تشکل ها و مجامع سنتی قرآنی از طریق فعالیت های آموزشی و تبلیغی ترویجی مانند برگزاری کارگاه ها و اطلاع رسانی مکتوب و الکترونیک، مخاطبان نظام توسعه فرهنگ قرآنی را نسبت به سیاست ها و ضوابط مصوب توجیه کند. در کنار این کار، تولید ایده، روش و ارائه پیشنهاد برای هماهنگی و تسهیل اجرای سیاست ها و ارائه آن به شورای توسعه فرهنگ قرآنی و مشارکت در اجرای آن می تواند در ایجاد فضای تفاهم و همکاری بین بخش های دولتی، عمومی و مردمی برای اجرای سیاست ها و ضوابط مصوب نقش موثری داشته باشد.
• نظارت و ارزیابی
تعریف: اقداماتی که اولا با تطابق عملکرد بخش‌های مختلف نظام با شاخص‌های عملکردی از پیش-تعیین شده میزان انحراف آنها از اهداف و وظایف را شناسایی نموده و ثانیا با تحلیل این انحرافات در کنار رصد کلی نظام، راهکارهای اصلاحی را به صورت حلقه بازخور به متولیان ارائه می‌نماید. نظارت و ارزیابی همچنین به رصد انحرافات و سنجش سطح اثربخشی و یا کارایی و تعیین اقدامات لازم برای افزایش سطح استفاده بهینه از امکانات و منابع در جهت دستیابی به اهداف می پردازد.
نقش نهادهای قرآنی مردمی در نظارت و ارزیابی:
۱) انتقال کاستی ها به بالا
نهادهای قرآنی مردمی به عنوان چشمان بینا و ناظران دلسوز نظام توسعه فرهنگ قرآنی بیش از هر بخش نظارتی دیگری می توانند در نظارت بر صحت مسیر و کیفیت انجام امور قرآنی در کشور و انتقال کاستی های موجود (در حوزه فرهنگ سازی قرآنی و شناسایی و تبیین تباین فرآیندهای مختلف نظام های فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کشور با معارف قرآنی) و ارائه راهکارهای اصلاحی ایفای نقش نمایند. این موضوع در کشورهای دنیا تجربه شده است که میزان حساسیت اجتماعی عناصر فعال سازمان-های مردم نهاد به مراتب بیش از کارگزاران دستگاه های اجرایی است. بنابراین نظارت مردمی به عنوان مهم ترین رکن نظارتی در همه دنیا شناخته شده است. به ویژه آن که فعالان قرآنی مردمی از انگیزه بالای انجام تکلیف الهی برخوردارند. لذا نظارت آنان از حرّیت و واقع نگری بیشتری برخوردار است. فرآیند نظارت عمومی و انتقال اطلاعات نظارتی به تولیت نظام توسعه فرهنگ قرآنی می تواند به صورت سازماندهی شده انجام شود.
۲) مشارکت در فرآیندهای رسمی نظارت و ارزیابی
کارکردهای اساسی نظام توسعه فرهنگ قرآنی از طریق فرآیندهای آموزشی، پژوهشی و تبلیغی-ترویجی در قالب برنامه های عملیاتی توسط بخش های دولتی، عمومی و مردمی به اجرا در می آید. ایجاد موسسات تخصصی نظارت و ارزیابی در مجموعه تشکل های قرآنی مردمی کشور می تواند ظرفیت مناسبی را برای واگذاری رسمی عملیات نظارت و ارزیابی نظام توسعه فرهنگ قرآنی ایجاد نماید.
تامین منابع
نظام توسعه فرهنگ قرآنی نیازمند منابع و زیرساخت هایی به منظور تحقق اهداف خود است. تامین منابع به عنوان کارکرد پشتیبانی بسیاری از نظام ها، یکی از عوامل تعیین کننده درکیفیت عملکرد نظام بوده و مشتمل بر تأمین نیروی انسانی مورد نیاز، دانش و منابع مالی میباشد (تجهیزات و تکنولوژی نیز به کمک این منابع قابل حصول است)
• تامین منابع مالی
به طور کلی می‌توان دولت و نهادهای غیردولتی را بخش‌های اصلی تأمین مالی در نظام توسعه فرهنگ قرآنی به شمار آورد. نهادهای غیردولتی شامل مردم، تشکل ها، مؤسسات خیریه و دفاتر مراجع عظام تقلید میباشد. در اینکه حدود مشارکت هر یک از این بخش‌ها تا چه میزان باشد – به طور خاص سطح حمایت‌های مالی دولت – هنوز ملاک دقیق و مشخصی وجود ندارد. در هر صورت باید توجه داشت که اکثر نظامهای فعال حوزه فرهنگ در کشور به منابع دولتی وابسته و عموما از حمایت‌های مداوم دولتی برخوردار بوده اند.
نقش نهادهای قرآنی مردمی در تامین منابع مالی:
۱) فرهنگ سازی توسعه مشارکت مالی مردمی در فعالیت های قرآنی
بررسی گذشته کشور نشان می دهد که مردم منبع اصلی تامین کننده منابع مالی فعالیت های قرآنی بوده-اند. این کار در قالب هدایای مردمی، نذورات، وقف و پرداخت هزینه های آموزش های قرآنی فرزندان انجام می شده است. اگر چه بعد از انقلاب اسلامی، ورود مستقیم دستگاه های دولتی به فعالیت های قرآنی نوعی ذهنیت تامین منابع مالی توسط دولت را در جامعه متدینین ایجاد کرده است اما هم اکنون نیز به دلایل فرهنگی، ظرفیت تامین منابع مالی توسط مردم برای فعالیت های قرآنی قابل توسعه است.
تبلیغات فارغ از انتساب دولتی فعالان و نهادهای مردمی قرآنی، به صورت مستقیم و غیرمستقیم، در قالب های مختلف چهره به چهره، رسانه ای و شبکه ای می تواند فرهنگ اهتمام به تامین منابع مالی فعالیت-های قرآنی در بخش مردمی را در بین اقشار مختلف ترویج نموده و منابع مالی فعالیت های قرآنی نهادهای مردمی را مستقل نماید. اگر چه توسعه فرهنگ مشارکت مردمی در تامین منابع مالی فعالیت های قرآنی می تواند زمینه کمک های مردمی به فعالیت های دولتی مرتبط با بدنه جامعه نظیر آموزش و پرورش را فراهم نماید.
۲) مشارکت فرهنگی در افزایش سهم منابع مالی دولت
نهادهای مردمی قرآنی می توانند با استفاده از ابزارهای مختلف ارتباطی و رسانه ای ضرورت تامین منابع مالی فعالیت های قرآنی را به عنوان یک مطالبه عمومی در سطح جامعه مطرح و تحقق آن را با ابزارهای مختلف و متناسب از دولت و مجلس شورای اسلامی پیگیری کنند. راه اندازی موسسات تخصصی رسانه ای و نشریات فرهنگی قرآنی مردمی می تواند ابزارهای اولیه فضاسازی و برجسته سازی فرهنگی این مطالبات را فراهم کند. برقراری ارتباط و تعامل مستقیم با مسئولان دولتی و نمایندگان مجلس شورای اسلامی می تواند نقش بسزایی در این امر داشته باشد.
تامین منابع انسانی
• تامین منابع انسانی
تجربیات گذشته نشان دهنده آن است که نیروی انسانی اصلی ترین نقش را در حوزه توسعه فرهنگ قرآنی ایفا میکند و این حوزه از پیچیدگی و ملاحظات خاصی برخوردار است. تأمین نیروی انسانی نظام توسعه فرهنگ قرآنی از طریق تربیت افراد در برنامه ها و مراکز مجری آموزش های تخصصی قرآنی محقق می گردد.
نقش نهادهای قرآنی مردمی در تامین منابع انسانی:
ایفای نقش بخش مردمی در تامین منابع انسانی نظام توسعه فرهنگ قرآنی با چند رویکرد قابل تصور است:
۱) شناسایی، ایجاد انگیزه و هدایت استعدادها برای ورود به رشته های قرآنی حوزه و دانشگاه
جلسات مردمی قرآنی در سطح کشور مملو از استعدادهای مختلف است. اطلاع رسانی و فرهنگ-سازی چهره به چهره در جلسات و مراکز قرآنی برای توجه دادن به ضرورت تامین منابع انسانی مورد نیاز نظام توسعه فرهنگ قرآنی و جایگاه و اهمیت فعالیت قرآنی در نظام جمهوری اسلامی می تواند زمینه ای فراهم آورد که نصاب استعداد و انگیزه ورودی های رشته های قرآنی در حوزه و دانشگاه به میزان قابل توجهی بالا رود. ارتقای ورودی های رشته های قرآنی نقش بسزایی در کیفیت نیروی انسانی متخصص مورد نیاز نظام توسعه فرهنگ قرانی در حوزه های مختلف (پژوهشگر، مدرس، مبلغ، مدیر، کارشناس و … )ایفا خواهد نمود.
۲) راه اندازی دوره های کوتاه مدت حرفه ای
نیاز اولیه بخش هایی از فعالیت های قرآنی را( بویژه در حوزه آموزش عمومی) می توان با برگزاری دوره های کوتاه مدت آموزشی برطرف نمود. هم اکنون نیز چنین دوره هایی در قالب تربیت معلم( روخوانی، روانخوانی، مفاهیم، تدبر،بیان تفسیر)، ارتقای قاریان و حافظان و آموزش کارشناسان و مدیران موسسات قرآنی وجود دارد. توسعه این آموزش ها و رسمیت بخشیدن به آن در قالب دوره های علمی-کاربردی می تواند بخش مهم و قابل توجهی از نیروی انسانی مورد نیاز را بویژه در کوتاه مدت تامین نماید.
۳) راه اندازی موسسات آموزش عالی قرآنی
بسیاری از موسسات قرآنی مردمی ظرفیت آن را دارند که نسبت به تاسیس و راه اندازی مراکز آموزش عالی اقدام نمایند. هم اکنون نیز برخی از موسسات قرآنی مردمی دارای دانشکده قرآنی یا مرکز آموزش علمی کاربردی قرآنی هستند. با توجه به کاهش بروکراسی در مراکز مردمی و وجود فضای انگیزشی و معنوی قوی و امکان تنوع بخشی قابل توجه، توسعه موسسات آموزش عالی قرآنی مردمی می تواند به عنوان یک راهبرد اساسی و مقدم بر توسعه مراکز آموزش عالی دولتی و عمومی مورد توجه قرار گیرد.
۴) تخصصی کردن رویکرد جلسات قرآنی
جلسات قرآنی مردمی بستر مناسبی برای آن است که افراد علاقمندی که آموزش های عمومی را گذرانده اند به کسب آموزش های تخصصی در علوم و معارف قرآنی هدایت شوند. این کار می تواند در قالب جلسات قرآنی تخصصی، برنامه ریزی و مدیریت شود. هم اکنون نیز تربیت قاری در کشور توسط همین جلسات در جریان است و این استعداد وجود دارد که جلسات تخصصی تفسیر و علوم قرآنی نیز در گرایش های مختلف برای افراد علاقمند ایجاد شود تا در کنار اشتغال عادی خود بتوانند با گذراندن دوره های مهارت آموزی، سهمی از اوقات هفتگی خویش را به فعالیت در زمینه های مختلف قرآنی بویژه آموزش عمومی مفاهیم و معارف قرآن کریم اختصاص دهند.
• تامین دانش
دانش یکی از منابع اصلی نظام توسعه فرهنگ قرآنی است. دانش را می توان خروجی فرآیند پژوهش به شمار آورد. البته پژوهش به طور خاص، در تولید دانش مورد نیاز برای انجام هر یک از کارکردهای نظام توسعه فرهنگ قرآنی مصداق دارد. فرآیندهای آموزش تخصصی و پژوهش قرآنی در حال حاضر بیش از هر بخش دیگر کشور در نظام آموزش عالی (شامل بخش های آموزشی و پژوهشی دانشگاه ها و حوزه های علمیه) در حال اجرا می باشد.
نقش نهادهای قرآنی مردمی در تولید دانش:
تولید دانش قرآنی توسط پژوهشگران و به صورت فردی یا در محیط های علمی حوزه و دانشگاه صورت می پذیرد. اگرچه ظرفیت های فعلی نهادهای قرآنی مردمی در تولید دانش قرآنی محدود می باشد اما این استعداد وجود دارد که این کارکرد به یکی از کارکردهای اصلی نهادهای قرآنی مردمی تبدیل شود.
هم اکنون موسسات پژوهشی قرآنی مردمی وجود دارند که توانسته اند مجوز رسمی معاونت پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فن آوری را به عنوان یک مرکز پژوهشی دریافت کنند. همچنین گروه هایی از فضلای حوزه و تحصیلکردگان قرآنی دانشگاه ها در قالب موسسات فرهنگی به فعالیت پژوهشی قرآنی می پردازند.
تشویق صاحبنظران قرآنی حوزه و دانشگاه به تشکل یافتگی در قالب موسسات تخصصی پژوهشی قرآنی در گرایش های مختلف مورد نیاز، راهبردی مهم و تاثیرگذار در توسعه تولید دانش برای نظام توسعه فرهنگ قرآنی است. علاوه بر این، ترویج و آموزش روش تحقیق وتولید مقالات قرآنی در جلسات و مجامع قرآنی مردمی می تواند فرهنگ پژوهش را در فعالیت های قرآنی مردمی رشد داده و بستر لازم را برای جذب و تربیت پژوهشگران برجسته قرآنی در مراکز حوزوی و دانشگاهی فراهم آورد. این کار می تواند در قالب فعالیت هایی همچون برپایی جشنواره ها، مسابقات و تهیه نشریات تخصصی توسط نهادهای قرآنی مردمی انجام شود.