تربیت مربی, مقالات
یک تدریس موفق چگونه انجام می شود؟قسمت۱
یک تدریس موفق چگونه انجام می شود؟-قسمت اول
مقدمه
حمد و ستایش، مخصوص اوّل مربّی و تربیت کننده جهانیان و خلایق است که انسان را خلق کرد تا شناخته شود و سلام و صلوات او بر فرستاده بر حقش، حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم) و خاندان پاک و معصومش، کسانی که خداوند آنها را فرستاد تا انسان ها را به راه کمال و سعادت، راهنمایی و تربیت کنند.
ارزش و اهمیت علم، بر هیچ کس پوشیده نیست؛ علمی که در روایات و احادیث در موردش سخنان بسیار آمده است؛ برای شناخت ارزش علم، روایتی را از امام متقیان حضرت علی (علیه السلام) نقل می کنیم: «کُلُّ وِعاءٍ یَضیقُ بِما جُعِلَ فیهِ إِلّا وِعاءُ العِلْمِ فإِنّهُ یَتَّسِعُ بِه» هر ظرفی، به آنچه در او گذاشته می شود تنگ می گردد؛ جز ظرف علم، که هرچه به آن اضافه گردد پهناور شود.
البته، بر هیچ کس پوشیده نیست که وظیفه انتقال این علم، بر عهده معلمان کارآزموده است؛ باید دانست معلمی، یک فن و هنر است که به صرف دانش به دست نمی آید. یک معلم خوب، باید از ویژگی های شخصیتی مطلوبی برخوردار باشد؛ زیرا شخصیت وی، علاقه و ایمانش از عوامل بسیار مهم و مؤثر در فرایند آموزش است.
و ما، در این رساله برانیم تا، نکات و مسائلی که می تواند، یک معلم را در بهتر انجام دادن مسأله تدریسش، به آن کمک کند را گردآوری کنیم؛ البته ادعا نمی کنیم که دراین رساله، تمامی ریزه کاری های معلمی آمده است؛ ولی تا آنجایی که در توان داشته ایم سعی کرده ایم، نکات مهم و اساسی امر تدریس را از قلم نیندازیم.
این مقاله، در چهار فصل گردآوری شده است و در هر فصلی مطالب آن به صورت منظم آمده است؛ در ابتدا، مباحثی پیرامون امر تدریس و سپس به ترتیب، مباحث الگوهای طرح درس، روش ها و فنون تدریس و مهارت های فرایند تدریس و در پایان، خلاصه مطالبی که در این رساله آورده ایم به همراه ویژگی های یک معلم نمونه را در غالب بیست نکته، به صورت مختصر آورده ایم.
لازم است در اینجا از تمامی کسانی که در گردآوری این مقاله نقشی داشته اند، به خصوص حجه الاسلام والمسلمین هاشم زاده به خاطر راهنمایی هایشان در به ثمر رسیدن این کوشش، تشکر و قدردانی نمایم و برای ایشان، موفقیت روز افزون، از خداوند متعال مسألت داشته باشم.
فصل اول : مباحثی پیرامون تدریس
در این فصل، قصد داریم قبل از وارد شدن در اصل مسائل مربوط به فرایند تدریس، ابتدا مباحث اولیه پیرامون امر تدریس، نظیر: تعریف تدریس و یادگیری و عوامل مؤثر در این دو را، بیان می کنیم؛ زیرا برای وارد شدن در اصل موضوع تدریس، باید مسائل اولیه آن روشن شده باشد.
۱) تدریس
تدریس، عبارت است از: تعامل یا رفتار متقابل معلم و شاگرد بر اساس طراحی منظم و هدفدار معلم، برای ایجاد تغییر در رفتار شاگرد و افزودن دانسته های شاگرد.
در این تعریف، به دو نکته مهم توجه شده است :
- وجود تعامل یا رابطه متقابل بین معلم و شاگرد:
بنابراین، به فعالیت های یک جانبه وپراکنده معلم، که هیچگونه تغییری در شاگردان ایجاد نکند، تدریس گفته نمی شود؛ به همین خاطر، به یادگیری که از طریق فیلم و کتاب و تلویزیون انجام می گیرد، تدریس اطلاق نمی شود.
- هدفدار بودن فعالیت های معلم
همانطور که می دانیم، تدریس اشکال مختلفی را در بر می گیرد، و هر شکلی همانطور که از نظر مشخصات با شکل دیگر متفاوت است، فرایند تدریس آن نیز متفاوت است؛ پس معلم باید، ابتدا مشخص کند چه باید یاد گرفته شود، تا بر اساس آن محتوای آموزشی و فعالیت های متناسب با درک وفهم شاگردان، فراهم شود.
عوامل مؤثر در تدریس
تدریس امر ساده ای نیست؛ پس معلم تنها با داشته های قبلی خود، نمی تواند تدریسی ایده ال داشته باشد؛ بلکه، عوامل بسیار مهم دیگری هست که در هرچه بهتر انجام شدن امر تدریس، معلم را یاری می کند ومادامی که معلم این عوامل را در نظر داشته باشد _ هر چند نتواند بعضی از این عوامل را، به هر دلیلی به کار بگیرد _ می تواند فعالیت های تدریس را تنظیم کند و تصمیمی آگاهانه بگیرد.
۱) ویژگی های شخصیتی و علمی معلم
اساسی ترین عاملی که در امر تدریس دخیل است، خود معلم می باشد؛ چون معلم است که می تواند با ایجاد محیطی جذاب، درس را برای شاگردان آسان گرداند، ویا بر عکس، با بهترین موقعیت، تدریس را با عدم توانایی به یک محیط کسل کننده تبدیل کند.دراین قسمت سعی داریم، رفتار و شخصیت علمی را که کم و بیش لازم است معلمان در هنگام تدریس داشته باشند را، توضیح دهیم.
۱.۱) تأثیر شخصیت و رفتار معلم در فرایند تدریس
برای شاگردان عمل و رفتار معلم، معیار مناسبی برای ارزشیابی مطالب، گفته ها و رهنمودهای اوست؛بنابراین، معلم باید در رفتار و اعمالش، آنقدر بزرگوار باشد که نمونه و الگویی مناسب برای شاگردانش باشد؛ کما اینکه در حدیثی از امام متقیان حضرت علی (علیه السلام)آمده است: «وَقارُ الْمُعَلِّمِ زینَهُ الْعِلْمِ» وقار و سنگینی معلم، سبب آرایش علم است.
معلم نباید این حق را به خودش بدهد که شاگردان را، پذیرنده همه حرف هایش بداند؛ معلم باید هنگام تدریس، به همه شاگردان توجه کند و نباید در برخورد با شاگردان، عدالت را فراموش کند؛ نباید بین شاگردان تمایز قائل شد؛ اگر شاگردان احساس کنند که معلم بین آنها تبعیض قائل شده است، به او توجه و اعتماد نخواهد کرد. نگاه محبت آمیز معلم، همانند صدایش، باید به طور یکسان، شامل حال همه شاگردان شود.
وی، باید وقت شناس باشد، معلم خوب کسی است که زودتر از شاگردان وارد کلاس شود و دیرتر از آنان از کلاس خارج شود، تا بتواند برای شاگردان، الگوی نظم و ترتیب باشد.
۲.۱) تأثیر شخصیت علمی معلم بر فرایند تدریس
معلم هر اندازه دارای رفتار انسانی مطلوبی باشد؛ ولی از نظر علمی ضعیف و ناتوان تلقی شود، مورد قبول شاگردان واقع نخواهد شد؛ شخصیت متعادل، همراه باتسلط علمی، معلم را ازنظر شاگردانش، با ارزش و اعتبار می سازد.
تسلط بر محتوا و موضوع درس، از مهمترین ویژگی های معلم است؛ با وجود اینکه دامنه علوم حتی در یک رشته خاص، بسیار وسیع و گسترده شده است، و کمتر کسی می تواند به آن دست پیدا کند؛ اما لازم است که معلم، حداقل بر مطالبی که تدریس می کند، مسلط باشد .
معلم علاوه بر داشتن محتوای غنی علمی، باید از فنون و مهارت های آموزشی آگاه باشد؛ او باید قادر به تحلیل فرایند آموزشی باشد، و با استفاده از امکانات و تجهیزات موجود، روش تدریس خود را انتخاب کند؛ او باید از الگوهای آموزشی ای که مربیان تربیتی با تحقیق به آن دست یافته اند، آگاهی داشته باشد و مزایا و معایب هر کدام را بشناسد و با روش های صحیح تدریس و فنون کلاسداری، کاملاً آشنا باشد.
۲) تأثیر ویژگی های شاگردان در فرایند تدریس
معلم نمی تواند بدون توجه به ویژگی های شاگردان، آنان را به کار کردن مجبور کند و به عبارت دیگر، کار را بر آنان تحمیل کند؛ زیرا فعالیت های عقلی، اخلاقی و اجتماعی شاگرد، تابع اراده معلم نیست، در حدیثی از امام علی النقی (علیه السلام) می خوانیم، که امام این چنین فرموده اند: «إِنَّ الْعالِمِ وَ الْمُتَعَلِّمِ شَریکانِ فی الرُّشْدِ» معلم و شاگرد در پیشرفت و ترقی با هم شریکند.
تدریس معلم باید بر اساس نیاز، علاقه و توانایی های ذهنی شاگردان تنظیم گردد؛ البته این بدان معنا نیست که شاگردان، هر چه دلشان خواست، می توانند انجام دهند؛ بلکه بدین معناست که فعالیت و کار مدرسه، باید مورد علاقه و دلخواه شاگردان باشد.
ساختار ذهنی، هوش و تجربه های علمی شاگرد، موضوع دیگری است که در روش تدریس، باید به آن توجه شود؛ ساختار ذهنی کودکان با ساختار ذهنی بزرگسالان متفاوت است؛ بنابراین، معلم باید برنامه و مواد آموزشی را مطابق سطح درک و فهم شاگردان، عرضه کند تا برای آنان قابل جذب باشد؛ یعنی برنامه درسی و نوع و مقدار تکلیف، باید بر اساس مراحل رشد ذهنی و توانایی های مختلف شاگردان پی ریزی شود.
موقعیت اجتماعی شاگرد، از عوامل دیگری است که بر تدریس معلم اثر می گذارد؛ شاگردان در فرایند اجتماعی شدن، نیازمند الگوی مناسب هستند، معلمان بهترین الگوی مؤثر در تشکیل شخصیت شاگردان به شمار می روند.
۳) تأثیر برنامه آموزشی در فرایند تدریس
ساختار نظام آموزشی، اعم از نگرش ها، باورها، برنامه ها و آیین نامه ها، می تواند روش تدریس معلم را، تحت تأثیر قرار دهد. آیین نامه های خشک و انعطاف پذیر، تصمیم گیری های غیر تخصصی در پشت درهای بسته، گزینش معلم، توجه یا عدم توجه نظام آموزشی به نیازهای شاگردان و جامعه، اصالت دادن نظام به محتوا و برنامه ها به جای رشد و تحول همه جانبه، همه و همه می توانند، فعالیت مدرسه، ازجمله تدریس معلم را تحت تأثیر قرار دهند.
در بررسی ساختار نظام آموزشی، دو نظام کاملاً متمایز را می توان تشخیص داد:
۱.۳) برنامه متکی بر اصالت مواد درسی
در چنین نظامی، معلم آزادی عمل و ابتکار چندانی ندارد. او بدون توجه به تفاوت های فردی، محتوایی یکسان را با روشی ثابت، به همه شاگردان ارائه می دهد و با توسل به شیوه های درست و نا درست سعی می کند، بر تعداد قبولی شاگردان، کلاس بیفزاید؛ برنامه های درسی برای شاگردان خسته کننده است و آنان از محیط مدرسه و کلاس چندان رضایتی ندارند؛ متأسفانه نظام آموزشی حاکم بر اکثر مدارس، چه دانشگاهی و چه حوزوی و چه غیر اینها همین نظام آموزشی بی ارزش است؛ نظامی که بیشتر اهمیتش به حفظ کردن، گذاردن امتحان و دادن نمره است و بدیهی است که بعضاً کلاس ها، بی روح و کسل کننده برگذار می شود.
۲.۳) برنامه متکی بر رشد همه جانبه شاگرد
در چنین نظامی، علایق، توانایی ها و نیازهای شاگردان، محور فعالیت های آموزشی قرار می گیرد و معلم، ابتکار و خلاقیت بیشتری در امر تدریس از خود نشان می دهد. یادگیری به محفوظات ختم نمی شود؛ بلکه پرورش تفکر و رشد همه جانبه شاگرد، مورد توجه واقع می شود و شاگردان از بودن در مدرسه و فعالیت های آن، احساس لذت می کنند؛ چون معلمان، در اجرای برنامه و انتخاب مواد درسی، آزادی عمل بیشتری دارند و چون محتوای برنامه، به فعالیت های فردی و گروهی شاگردان بستگی دارد و معلم نقش راهنما را دارد و چون، برنامه بر حسب توانایی شاگردان تنظیم می شود.
۴) تأثیر محیط و وسائل در فرایند تدریس
معلم خوب، در شرایط محدود نیز می تواند مؤثر واقع شود؛ اما بدیهی است که فضا و تجهیزات آموزشی مناسب، در کیفیت تدریس معلم بسیار مؤثر است؛ کثرت شاگردان، عدم نور کافی، کلاسهای سرد و تاریک با پنجره های
مشرف به بیرون، نداشتن کتابخانه و ده ها امکانات دیگر می توانند، روش تدریس معلم را، تحت تأثیر قرار دهند.
فعالیت آموزشی مدرسه، باید در فضایی مناسب، با روش و امکانات مطلوب و بر اساس نیازها، علایق و زمینه های علمی شاگردان تهیه شود و انجام پذیرد؛ تا معلم در تدریس و شاگردان در یادگیری، احساس رغبت و انگیزه کنند و از فعالیت خود، احساس لذت و رضایت نمایند.
منبع: موسسه قرآنی تسنیم لنجان
