فقه ویژه مدیران(بخش۸)

آداب امر به معروف و نهى از منکر

   امر به معروف و نهى از منکر، آداب ویژه‏اى دارد که مراعات کردن آن‏ها درجه تأثیرگذارى امر و نهى را بیشتر کرده، موجبات ترویج نیکى‏ها، ریشه‏کنى مفاسد و هدایت مردم را فراهم مى‏سازد. خلوص نیّت، عامل بودن آمر و ناهى، رأفت و مهربانى، پرهیز از خودخواهى و خودستایى، مراعات مصلحت طرف مقابل، توجه به عیب‏هاى خود و … از جمله همین آداب است.

اینک به بیان دو مسأله در این باره مى‏پردازیم.

۱- آمر به معروف و ناهى از منکر در امر و نهى و مراتب انکار خود، سزاوار است که:

الف- مانند پزشک معالج دلسوز و پدرى مهربان، مصلحت افراد را مراعات کند.

ب- انکارش، لطف و رحمت (خاص براى شخص خلافکار و عام براى امّت) باشد.

ج- نیّت خود را فقط براى رضاى خداوند بزرگ خالص کند.

د- امر و نهى خود را از آلودگى‏هاى هواهاى نفسانى و اظهار بزرگى خالص نماید.

ه- خود را منزّه و برتر از گناهکار نبیند؛ زیرا چه بسا شخص گناهکار داراى صفات و اعمال نیکى بوده و به همین جهت نزد خداوند محبوبتر باشد، هر چند که گناه او مورد بغض خداوند است و چه بسا آمر و ناهى عکس او باشد.

۲- از بزرگ‏ترین مصادیق امر به معروف و نهى از منکر، شریف‏ترین، دقیق‏ترین، مؤثرترین و دلنشین‏ترین آن در قلب‏ها آن است که عهده‏دار امر به معروف و نهى از منکر، خود آراسته به نیکى‏ها- اعم از واجب و مستحب- بوده، از بدى‏ها- گناهان و حتى مکروهات- برکنار و داراى اخلاق پیامبران و روحانیون [اهل معنویت‏] باشد و از اخلاق نادانان و اهل دنیا منزّه باشد، تا جایى که با عمل و رفتارش مردم را به نیکى‏ها ترغیب کند و از بدى‏ها باز دارد و مردم از وى پیروى کنند، بخصوص اگر ارشاد کننده از علماى دین و رؤساى مذهب باشد؛ چرا که اگر خداى نکرده برخلاف این باشد و مردم ببینند که عالم مدّعىِ جانشینى پیامبران و پیشوایى امت، به آنچه مى‏گوید عمل نمى‏کند، موجب تضعیف عقیده آنها مى‏گردد و جرأتشان را بر ارتکاب گناهان و بدگمانى‏شان را به پیشینیانِ صالح افزون مى‏سازد.

   بنابراین، بر علما و به ویژه رؤساى مذهب است که از مواضع تهمت بپرهیزند که بزرگ‏ترین موضع تهمت، تقرّب جستن به سلاطین و رؤساى ستمکار است.

از کجا آغاز کنیم؟

   امر به معروف و نهى از منکر، فعالیت گسترده‏اى است که مرز نمى‏شناسد و در صورت فراهم شدن شرایط آن باید نسبت به همه انجام گیرد. از این رو، چنان‏که گفتیم آمر و ناهى لزومى ندارد که «عادل» باشد و همچنین در آمر و ناهى شرط نیست که خود به آنچه امر مى‏کند «عامل» و نسبت به آنچه نهى مى‏کند «تارک» باشد. ولى ادب امر به معروف و نهى از منکر اقتضا مى‏کند که انسان، در امر و نهى از راهش وارد شود، تا امر و نهى او در دیگران مؤثرتر و دلنشین‏تر باشد. بنابراین، اگر آمر و ناهى به ترتیب زیر وارد شود شایسته‏تر خواهد بود.

۱- اصلاح خود

   مقتضاى ادب امر و نهى این است که آمر و ناهى در قدم نخست به اصلاح خود بپردازد. پس از آن به امر و نهى دیگران اقدام نماید. چنان‏که امیر مؤمنان علیه السلام مى‏فرماید:

«وَانْهَوْا غَیْرَکُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تَناهَوا عَنْهُ، فَانَّما امِرْتُمْ بِالنَّهْىِ بَعْدَ التَّناهى‏»

دیگران را نهى از منکر کنید و خود نیز از آن بپرهیزید؛ زیرا شما پس از اجتناب خود (از منکر) به نهى از منکر مأمور شده‏اید.

۲- اصلاح خانواده و نزدیکان‏

   شایسته است که آمر و ناهى پس از اصلاح خود، امر و نهى خود را از خانواده و نزدیکان خود شروع کند. در آیه‏اى از قرآن کریم مى‏خوانیم:

«یا ایُّهَا الَّذینَ امَنُوا قُوا انْفُسَکُمْ وَ اهْلیکُمْ ناراً»

اى کسانى که ایمان آورده‏اید! خود و خانواده‏تان را از آتش جهنّم حفظ کنید.

   در روایت است که وقتى این آیه شریف نازل شد، یکى از مسلمانان مى‏گریست و مى‏گفت:

   من از حفظ و نجات خود عاجزم، چگونه خانواده‏ام را از آتش جهنم حفظ کنم؟ رسول خدا صلى الله علیه و آله به او فرمود:

   آنچه را براى خود مى‏خواهى، به آن‏ها امر کن و آنچه را که از خود دور مى‏دارى آن‏ها را نیز از آن نهى کن.

   در روایتى دیگر ابو بصیر از امام صادق علیه السلام پرسید: چگونه مى‏توانم طبق این آیه، خانواده‏ام را از آتش حفظ کنم؟ حضرت پاسخ داد:

   آن‏ها را به اوامر الهى فراخوان و از نواهى‏اش باز دار. در این صورت اگر از تو اطاعت کردند آن‏ها را حفظ کرده‏اى و اگر اعتنایى به امر و نهى تو نکردند، تکلیف خود را نسبت به آنان انجام داده‏اى.

   در این‏جا به بعضى از استفتاءاتى که درباره امر و نهى خانواده و نزدیکان از محضر امام خمینى قدس سره شده، مى‏پردازیم.

۱- … همسرم زیاد به مسائل دینى اهمیّت نمى‏دهد و بعضى اوقات پس از خیلى سر و صدا یک دفعه نماز مى‏خواند و چند دفعه نمى‏خواند … وظیفه من چیست؟ آیا خوردن غذایى که او درست مى‏کند از نظر شرعى جایز است؟ آیا در این مورد، در روز قیامت، من مسؤول نیستم؟ آیا در اثر بى‏توجهى او به دین، باید او را طلاق داد؟

جواب- اگر منکر خدا یا رسول یا یکى از ضروریات دین نیست پاک است و باید او را امر به معروف کنید و اگر مؤثر نباشد شما معذور هستید و لازم نیست طلاق دهید و اختیار طلاق در دست خود شماست.

۲- اگر زنى در زندگى اوّلًا اطاعت از شوهر نکرد. ثانیاً براى شوهرش ارزش قائل نبود. ثالثاً اسرار زندگى را در همه جا فاش نمود. رابعاً در زندگى مرتب دروغ گفت تکلیف مرد از نظر شرعى با چنین زنى چیست؟

جواب- باید او را امر به معروف و نهى از منکر نمایید.

۳- زنى که به مسائل شرعى مثل نماز و دیگر مسائل بى‏اهمیت باشد. بخصوص نماز صبح را هیچ‏گاه بپا نمى‏دارد، وظیفه شرعى شوهر او چیست؟

جواب- باید او را امر به معروف نمایید و به خواندن نماز وادارش کنید.

۴- … پدرى دارم که خوش اخلاق نیست … در حق خانواده خود ظلم روا مى‏دارد و …

نمى‏دانم چه کنم؟

جواب- حفظ احترام والدین و مراعات ادب در صحبت با آنان لازم است و در موارد لزوم امر به معروف و نهى از منکر، اگر مأیوس از تأثیر باشید تکلیف ساقط است.

۵- آیا انسان مى‏تواند از نظر شرعى با خویشاوندانى که بى‏تقوا و بى‏نماز و ضد انقلاب‏اند از قبیل پدر، مادر، خواهر و غیره قطع رحم نماید؟

جواب- قطع رحم جایز نیست، ولى باید آن‏ها را با مراعات موازین، امر به معروف و نهى از منکر نمایند.

۶- اگر ارحام انسان مرتکب فسق علنى شوند به‏طورى که معاشرت با آن‏ها انسان را نیز در معرض گناه قرار دهد، آیا باز هم معاشرت با آنان واجب است؟

جواب- باید سعى کند در گناه واقع نشود، بلکه آنان را ارشاد نماید.

۷- بنده داراى چهار پسر عمو و یک دختر عمو مى‏باشم که به‏طور کلى اهل عبادت نیستند که هیچ، اکثر درآمد آن‏ها از قمار و خرید و فروش مواد مخدّر مى‏باشد و به مقدّسات مکتب من نیز توهین مى‏کنند و … آیا من مى‏توانم با ایشان آمد و رفت نمایم؟

جواب- قطع رحم نکنید و تا مى‏توانید آن‏ها را ارشاد نمایید.

۸- اگر یکى از اقوام انسان مبادرت به ارتکاب معصیت کند و نسبت به آن لاابالى باشد، تکلیف ما نسبت به رابطه با او چیست؟

جواب- اگر احتمال بدهید که ترک معاشرت با او موقتاً، موجب خوددارى او از ارتکاب معصیت مى‏شود به عنوان امر به معروف و نهى از منکر واجب است و در غیر این صورت قطع رحم جایز نیست.

پرسش‏

۱- آداب امر به معروف و نهى از منکر را بیان کنید.

۲- یکى از بزرگ‏ترین مصادیق امر به معروف و نهى از منکر را که بسیار مؤثر و دلنشین است، بنویسید.

۳- امر به معروف و نهى از منکر را از کجا باید شروع کرد؟

۴- انسان در امر به معروف و نهى از منکر، نسبت به خانواده و نزدیکان چه وظیفه‏اى دارد؟

۵- قطع رحم نسبت به خویشاوندان بى‏تقوا و بى‏نماز چه حکمى دارد؟

منبع: موسسه قرآنی تسنیم لنجان