فقه ویژه مدیران(بخش۳)
شرایط امر به معروف و نهى از منکر
۱- شناخت معروف و منکر (علم)
کسى که امر به معروف و نهى از منکر مىکند، باید بداند آنچه شخص مکلّف به جا نمىآورد واجب است به جا آورد و آنچه به جا مىآورد باید ترک کند. بنابراین، امر و نهى بر کسى که معروف و منکر را نمىشناسد، واجب نیست.
گستره و مصادیق معروف و منکر
معروف و منکر دایره بسیار وسیعى دارد و همه تعالیم اعتقادى، اخلاقى، عبادى، سیاسى، اقتصادى و اجتماعى اسلام را شامل مىشود.
اسلام چون نخواسته است، موضوع امر به معروف و نهى از منکر را به امور معین مثل عبادات، معاملات، اخلاقیات، محیط خانوادگى و … محدود کند از کلمه عام «معروف» یعنى هر کار خیر و نیک و نقطه مقابلش «منکر» یعنى هر کار زشت استفاده کرده است.
مصادیق معروفهاى قابل توجه عبارتند از: ایمان به مبدأ و معاد، نماز و روزه، خمس و زکات، نیکى به پدر و مادر، صله رحم، اطاعت از رهبرى، وجدان کار و انضباط اجتماعى و اقتصادى، حضور در صحنه و حفظ دستاوردهاى انقلاب اسلامى، احترام به قوانین و مقررات، دقت در حفظ بیتالمال و ….
مصادیق منکرات قابل توجه نیز عبارتند از: بىایمانى، غیبت، تهمت، شایعه پراکنى، سهل انگارى در اداى واجبات، ترویج فساد و ابتذال فرهنگى، اسراف و تبذیر، خیانت، قانون شکنى، تخلف از قوانین و مقررات، تضعیف نظام اسلامى، سهل انگارى در انجام وظیفه، رشوهخوارى، پارتى بازى، نداشتن تعهد کارى، سوء استفاده از موقعیت و ….
مقام معظم رهبرى حضرت آیتالله خامنهاى در ترسیم دایره منکرات مىفرماید:
منکرات، هم اخلاقى، هم سیاسى و هم اقتصادى است … تخلفها تنها تخلفهاى فردى نیست.
بالاترین تخلفها، تخلفها و جرائمى است که پایههاى نظام را سست مىکند؛ نا امید کردن مردم، مأیوس کردن دلهاى امیدوار، کج نشان دادن راه راست، گمراه کردن انسانهاى مؤمن و با اخلاص، سوء استفاده کردن از اوضاع و احوال گوناگون در جامعه اسلامى، کمک کردن به دشمن، مخالفت کردن با احکام اسلامى و پیاده شدن مقررات اسلام، تلاش براى به فساد کشاندن نسل مؤمن، منکرهاى مهم است.
ضرورت فراگیرى نحوه اجرا
آمر و ناهى براى اینکه در امر و نهىخود، مرتکب منکرنشود، واجب است امور زیر را بیاموزد:
۱- شرایط امر به معروف و نهى از منکر
۲- موارد واجب بودن و نبودن امر و نهى
۳- موارد جایز بودن و نبودن امر و نهى.
احکام مربوط به شناخت معروف و منکر
۱- در شناخت معروف و منکر فرقى بین «یقین»، «راههاى معتبر اجتهادى» و «تقلید» وجود ندارد. از این رو، انسان از هر یک از راههاى یاد شده معروف و منکر را بشناسد، امر به معروف و نهى از منکر بر او واجب مىشود. بنابراین؛ امر و نهى در موارد زیر واجب است:
الف- اگر یقین کند که عملى، واجب یا حرام است.
ب- اگر از راههاى معتبر اجتهادى واجب یا حرام بودن عملى را به دست آورد.
ج- اگر دو نفر از مجتهدى تقلید کنند که قائل به وجوب عینى نماز جمعه است و یکى از آنها نماز جمعه را ترک کند، بر دیگرى واجب است او را به خواندنش امر کند، همچنین اگر مجتهد آنها نوشیدن آب انگورى را که با آتش جوشیده، حرام بداند، در عین حال یکى مرتکب آن شود، بر دیگرى واجب است او را نهى کند.
۲- اگر مسأله مورد اختلاف باشد و انسان احتمال دهد که رأى یا تقلید فاعل یا تارک با رأى یا تقلید او مخالف است و آنچه انجام داده، نزدش جایز بوده است، در این صورت امر و نهى واجب نبوده بلکه جایز نیست، تا چه رسد به اینکه نسبت به این اختلاف علم داشته باشد.
۳- اگر مسأله، مورد اختلاف نباشد، ولى احتمال دهد که شخص مرتکب، حکم مسأله را نمىدانسته، در این صورت امر و نهى او واجب است «۳»، به ویژه اگر (در ندانستن حکم) مقصّر باشد و مطابق احتیاط است که اول او را به حکم مسأله ارشاد کند، سپس در صورت اصرار به آن، او را نهى از منکر نماید، به ویژه اگر (جاهل) قاصر باشد.
۴- اگر انجام دهنده منکر، حکم الهى را مىداند، ولى جاهل به موضوع است و به گناه بودن مورد خاصى که بدان اشتغال دارد، توجه ندارد، در اینجا نهى کردن و آگاه کردن او به موضوع واجب نیست مگر آنکه عمل از چیزهایى باشد که شارع مقدس، اهمیت زیادى به آن مىدهد مانند کشتن انسان بىگناه که در این صورت نهى از منکر واجب است.
۵- احتمال تأثیر
منظور از «احتمال تأثیر» آن است که آمر و ناهى احتمال دهد، امر او در تارک معروف، اثر کرده، او را به طرف نیکى سوق مىدهد و نهى او در فاعل منکر، اثر کرده، او را از ارتکاب خلاف باز مىدارد. بنابراین، اگر بداند یا مطمئن باشد که امر و نهى او تأثیر نمىگذارد، تکلیفى ندارد.
روشهاى امر و نهى
بر آمر و ناهى لازم است که روشهاى امر و نهى را بیاموزد و شایسته نیست که به بهانه عدم تأثیر، از زیر بار مسؤولیت، شانه خالى کند. برخى از روشهاى امر و نهى عبارتند از:
۱- خواهش و موعظه: اگر آمر و ناهى بداند که امر و نهى او تنها با «خواهش و موعظه» تأثیر مىگذارد، باید از این روش استفاده کند.
۲- تکرار: اگر بداند، یا احتمال دهد که امر و نهى او با «تکرار» تأثیر خواهد داشت، باید امر و نهى را تکرار کند.
۳- استفاده از افراد داراى صلاحیت: اگر بداند که امر به معروف خودش در موردى اثر ندارد، ولى امر کردن شخص دیگر در او تأثیر مىکند، واجب است به او امر کند و از او بخواهد که در آن مورد امر به معروف کند. البته در صورتى که سایر شرایط، وجود داشته باشد.
۴- امر و نهى علنى: اگر بداند، یا احتمال دهد که نهى او تنها در حضور جمع تأثیر مىگذارد. چنانچه فاعل منکر، متجاهر بوده و آشکارا خلاف کرده باشد، امر و نهى او به صورت علنى جایز، بلکه واجب است، ولى اگر متجاهر نباشد، وجوب بلکه جواز امر و نهى (به صورت علنى) مورد اشکال است.
۵- اهمّ و مهمّ و دفع افسد به فاسد: اگر تأثیر امر و نهى، بر ارتکاب حرام، یا ترک واجب، متوقف باشد، جایز نیست و وجوب، ساقط است، مگر آنکه مسأله از امور بسیار مهمى باشد که شارع مقدّس به تخلّف از آن راضى نباشد مثل قتل انسان بىگناه، ولى آنچه را براى نهى از قتل مرتکب مىشود بدین اهمیت نباشد، مثل اینکه براى جلوگیرى از قتل انسانى، لازم باشد وارد خانه دیگران شود.
۶- کنایهگویى (به در بگو دیوار بشنود): اگر بداند که امر و نهى او نسبت به کسى که معروف را ترک کرده و یا مرتکب منکر شده، تأثیرى ندارد؛ امّا نسبت به شخص دیگر- به شرطى که روى سخن با او نباشد- مؤثر واقع مىشود، واجب است به انگیزه تأثیر در شخص دوم، سخن خود را به اوّلى متوجّه سازد.
احکام مربوط به احتمال تأثیر
۱- وجوب امر به معروف و نهى از منکر، با گمان به تأثیر نداشتن، ساقط نمىشود، هر چند این گمان، قوى باشد. بنابراین، با احتمال مورد توجه در نزد عقلا، امر و نهى واجب مىشود.
۲- اگر بداند که امر و نهى او هم اکنون مؤثر نیست، ولى مىداند یا احتمال مىدهد که اگر او را امر یا نهى کند، نسبت به آینده مؤثر خواهد بود، امر و نهى واجب است.
۳- اگر مىداند نهى از منکر نه تنها باعث ترک منکر نمىشود، بلکه موجب اصرار بیشتر بر گناه مىشود و مىداند که با «امر به منکر» او منکر را ترک مىکند، لازم است به جاى نهى از منکر، امر به منکر کند.
سؤال- کسى که مىخواهد شخصى را امر به معروف و نهى از منکر نماید، آیا باید قدرت بر آن را داشته باشد؟ در چه زمانى امر به معروف و نهى از منکر بر او واجب مىشود؟
جواب- آمر به معروف و نهى کننده از منکر باید عالم به معروف و منکر باشد و همچنین بداند که فاعل منکر هم به آن علم دارد و در عین حال عمداً و بدون عذر شرعى مرتکب آن مىشود، و زمانى اقدام به امر و نهى واجب مىشود که احتمال تأثیر امر به معروف و نهى از منکر در مورد آن شخص داده شود و ضررى براى خود او نداشته باشد و در این مورد باید تناسب بین ضرر احتمالى و اهمیّت معروفى که به آن امر مىنماید یا منکرى که از آن نهى مىکند را ملاحظه نماید. در غیر این صورت امر به معروف و نهى از منکر بر او واجب نیست.
پرسش
۱- منظور از شرط شناخت معروف و منکر چیست؟
۲- چهار نمونه از معروف و منکر قابل توجه را نام ببرید.
۳- آمر و ناهى، چه امورى را باید فرا گیرد، تا در امر و نهى خود مرتکب منکر نشود؟
۴- امر و نهى کسى که جاهل به موضوع و یا حکم است، چه حکمى دارد؟
۵- روشهاى امر و نهى را نام ببرید.
منبع: موسسه قرآنی تسنیم لنجان